Bikanɛ duusid ta'ada yɛla

Bikanɛ duusid ta'ada yɛla anɛ gbauŋ kane ka George Afrifa Amankwaa sɔb.

Yɛlbanɛ bɛ gbauŋʋn nwa

1.            M biilimin nɛ m sakur ken saŋa

2.            Lɛn ka' nyainnɛ

3.            M sakur naar nɛ m Ankara ken

4.            M ta'ada duusʋg kiibʋg daar.

5.            Ankara bɛllim an si'em.

6.            Man sia'al Lucy la yɛla.

7.            Bu'osa.          

PƲDIGIR YINNE

Biilimin nɛ sakur ken saŋa yɛla

M biilimin tʋʋma la kpɛn kennɛ m pʋtɛn'ɛrin nɛ na wʋʋ li sa maalnɛ su'os nɛ. Man saam anɛ Kwaku Mensah Bonsu onɛ da an na'ab widaan zuotita'ar teŋin la. Na'akaŋa da an na'atita'ar banɛ gɔsid nidib tenkaŋa ni. Na'anam bɛɛ banɛ gɔsid nidib la wʋsa kennɛ na'aba Gyeabour  1 la san'an na ka o sa'annɛ ba. Mpraeso da an tempʋtita'ar kanɛ ka na'ab nwa bɛ. Ban da ye ba gaŋ man saam ka o an widaan la, kpɛm la da mi' ye man saam anɛ onɛ mi' siilima nɛ bʋgʋlʋm-bʋgʋlʋm gbin. O da anɛ onɛ mi' pian'ad. M saam da tʋmmɛ hali mɛn. O da mɔri kooko pɔɔg tita'ar, ka din yɛla ka ba gaŋ o ye onɛ an teŋin la kuob na'ab. Fʋ ya'a yis kuob laa, Na'ab widaan (teŋ la dim wʋsa da buonnɛ m saammɛ yʋ'ʋkan) o da lɛm mɔri lɔrnam ka ba tʋm teŋin la. M ma yʋ'ʋri da an Akua Akyiaa. O da anɛ Mpraeso pu'ana'ab la suzua. O mɛ da anɛ onɛ tʋm hali ka mɔr girima ka lɛn vɛnl. Nidib la da buonɛ mma nɛ ye Maliaka bɔzugɔ o nan zi' zab nɛ sɔ'. M du'adib la sʋnf da ma'ae nɛ nɛ ban du'a man la bɔzugɔ manɛ da an biribiŋ biis anaasi ni. Mpraeso nidib wʋsa da ye Wina'am gandigi m du'adib la sɔsʋg. M saam da bɔɔdi biribiŋ, ka o ya'a ti kpii, o na di'e o tʋʋma la. Mma da bɔɔdi biribiŋ ye o ya'a ti kʋdigɛ on gɔsid o. M tanp atan' la, Sussana nɛ Alice nɛ Mercy mɛ da mɔri sumalisim nɛ bam mɔr taʋn ba sʋʋgin la. Man da anɛ yʋma anu ka pin'ili keŋ sakur, saŋkan la ka m taaba la nan dɔlli ba manamɛ ken pɔɔgʋn. Man da bɔɔd si'el wʋsa da bɛ. Daar wʋsa m saam lɔr dɔribanam la yinnee ɛɛnti mɔrimɛ keŋ sakurin ka ti lɛbna nɔkim ya'as. Tikanam nɛ sakurbiis la wʋsa da bɔɔdi m yɛla sakurin la nɛ bɔzugɔ, dinɛ ka ba da zamisidi ti la wʋsa m da mi' li nɛ. M da tun'e yɛt sɛnlʋŋ karʋŋʋ m zugʋn ka tikanam la mɔr sumalisim. M tiɛn la'asʋg yinne linɛ da mɔr sumalisim. Li da anɛ na'anam la'astita'ar zuotita'ar teŋin la ka tikanam la ye m yɛlim sɛnlʋŋ la'asʋgin la. Li da lidig sɔ' wʋsa la'an nɛ na'ab la nɛ, nɛ man nyaŋi yɛl sɛnlʋŋ la si'em la.

M nam kpɛm tɛnri li. Li karimmɛ anwana:

Mam ma

Onɛ zin' gɔsidi m bilielim zug

Mam gbinsidi m gadbil la zug

Ka sumalisim ninta'am lut.

Mam ma

Ban'a nɛ nintʋʋlim ya'a kɛ ka m kum

Ka o gɔsidi m nini tɛbig ka mum

Ka o kum ka zɔt dabiem ye li tun'e an kum

Mam ma

Ka lin na kɛ ka m basi mma

Nɔŋilim nɛ tʋʋmsʋma

Dinɛ ka o tʋm tisima

Mam ma

 Ah! ayei, pʋtɛn'kan ka m kʋ mi' tam

Li ya'a malis Wina'am ka o kɛ vʋm tis mam

M na lɛbisi mma o gɛɛnlis sam

Man da nɔbigid ka m yʋma paasid la, ka m zamisʋg ya'amlɛog mɛ nɔbigid. Ban da pa'anɛ ti si'el dɔɔgʋn la wʋsa m da mi' li nɛ. Gɛligiri da an pa'alʋg kanɛ kpɛn' mam kpakin. Man da mi' li hali la, m ya'a ti sɔb ka yinne an gbɛlʋŋɔ, m sʋnf ɛɛnti san'ammɛ. Nɛ' yɛla kɛnɛ ka m dɔɔgʋn bitaaba la pʋdim zabyʋ'ʋr ye, "Akimedis" . M da karimmɛ yɛlkʋda gbana ni ka baŋ ye Akimedis da anɛ onɛ mi' gɛligir hali Grik teŋin kʋdimin la. Daar yinne ka ti gɛligir tika Mista Lamptey yɛli ti ye ti gɛligim pisinɛ ayɔpɔi-pɔi (27) zin'is x piinɛ yinne (11). Tɔ'ɔtɔ yim ka man yɛli li gandigir ye li anɛ kɔbisyi' nɛ piswai nɛ ayɔpɔi (297). M bitaaba la da nam pin'inɛ gɛligid. Li da lidig sɔ' wʋsa nɛ man gandig bu'osʋg la tɔ'ɔtɔ si'em la nɛ. Li da ka'anɛ ye man gandig si'em la an sida la ma'anɛ amaa man dɔlis suosi'a paamɛ li la niŋi ba pakir. Tika la da yɛlim ye m kem dalammirin la sɔbi bigisi m taaba la man niŋ si'em nyɛ gandigir la.

Ka m yɛli ba ye, "gɔsimi kpɛla na" "fʋ ya'a bɔɔdi fʋ zaŋ namba si'a wʋsa gɛlig nɛ zin'is piinɛ yinne (11), da zi'e gɛɛnda. Nwɛnɛ  27 x 11 fʋ na nyɛ li gandigir nɛ  fʋ ya'a nɔk 2 la paas nɛ 7 la li anɛ 9 ka fʋ nɔki li sian'al 2 la nɛ 7 la sʋʋgin. Li gandigir la anɛ 297". Ka kʋkɔya dʋt agɔla-gɔla ye 'Akimedis' 'Akimedis'. Li ka'anɛ gɛligir ma'a ka m ya'am da kpɛn', amaa la'an nɛ nɔŋgbanwa'ar nɛ sɔb. M da ɛɛnti sɔb sɔlimgima tabil sakur la yiiŋ ye sieba karim. Sɔlima la linɛ yʋ'ʋri an ye Ananse pu'adiir yɛla la da malisnɛ hali ka tikakpɛɛm la kpɛmisim ye m sɔm sieba ya'as. Saam banɛ ɛɛnti kena ka karim la ɛɛnti tisidim piini.

Nɔŋgbanwa'ar la'asʋg la da mɔri malisim hali ka sɔ' wʋsa bɔɔd ye o bɛ ani amaa ka' sɔ' wʋsaa na tun'e. Dinɛ ka sɔ' na mɔr ka nyaŋi paas la'askaŋa ni anɛ onɛ tun'e pian'ad na'asaal sʋ'ʋŋa. Sakurbiis la tita'am da pʋ mɔr nɛ'ɛŋaa. Man sʋnf da malis nɛ man paas nimmua la'askaŋa ni sakurin la. Mista Omono Asamoah onɛ pa'an na'asaal la da an li kpɛɛm. O da kpɛn sa'annɛ ti nɛ ye ti karim pamm. Man da bɛ JHS yʋma ayi' ni la li naarin la ayilinyiig da bɛ tis sakurnam ka tinam sakur la an (Jubilee Junior High) la nɛ (Methodist Junior High) la ye ba kpa' taaba. Sʋ'ʋlim la sakurnam pisi la n da kpa'ad taaba nɛ nɔŋgbanwa'ar la kpi'ilʋŋʋ la. La'asʋg la da anɛ nimmua tis mam bɔzugɔ, na'ab nɛ o na'ayikpɛm wʋsa na bɛ ani. Nɛ' pa'al ye m saam na bɛ. Ba buol onɛ an sakurnam wʋsa kpɛɛm sʋ'ʋlimin la ye o bɛ kpi'ilʋŋʋn nwa. Nɔŋgbanwa'ar la pian'azug anɛ:-  "NA'ASAANAMƐ KƐN NINSABILIS TEŊIN LA NA, ZUMALISIŊ BƐƐ ZUTƆƆGƆ?"  Tinam sakur la gaŋɛ ye na'asaanam ken la na anɛ zutɔɔg. Ti bʋgʋlʋmmɛ gaŋ nɛ'. Li da tɔi amaa ti da ti'enɛ ye ti di ya'an. Sakur wʋsa da mɔri nidiba atan' ka ba na pian'. Manɛ da an atan' daanɛ na pian' ti sakur la yɛla. Sɔ' wʋsa ti'ir da ti'e ye m na pian' kpi'eŋa. Sakur kaŋa la da di bʋgʋlʋŋ la ka na pian' yiiga. Ba pian' na'asaara n kena tʋm si'eli tis ninsabilis. Ba da pʋt sakurnam nɛ sibitinam nɛ karimdɔɔd nɛ na'asaabugumnam nɛ yɛla bɛdegʋ. M da nyɛ ka banɛ gɛligid la gɔmisidi ba zut. Din da paae man saŋa la tigir la wʋsa da yɔ'ɔgi ba tʋba nɛ gur man ye m yɛl si'el. M da pʋ yɛ m sakur fuugɔ, m da yɛnɛ kʋʋr fuug dinɛ an zanbinnɛ pa'an na'asaara n mɔr san'auŋ si'a na tis ninsabilis teŋ dim. Man da yi si'em na la da vuoɛn banɛ kɛlisid la sʋnf nɛ ka ba kɛlisid nɛ nimmua. M da pin'il ye:-

"Na'anama, Saambɛda, Girima dim banɛ bɛ tuonnɛ, Pu'ab nɛ Dapa, M sakurbitaaba, Man zi'en kpɛ' ye m kad dinɛ ka banɛ dɛŋi pian' la yɛl la. Na'asaanam la da nɔki pʋ'ʋsim yʋ'ʋri kɛn teŋa na, amaa ba da ba'asi vaae nɛ ti kpan'am wʋsa n gaad. Ban yɛt ye ti gɔsim agɔla ka di'e faangir la ka zu dinɛ ka ti mɔr la wʋsa. Ya tɛnr da'aba la yɛlaa? Ninsaali na tʋmm o tiraan bɛ'ɛd si'em. Ti dapsʋma nɛ pu'asʋma la wʋsa ba da gban'e ba nɛ da'aba. Nɛ'ɛŋa da sie ti niŋkpi'ema banɛ naan tʋmmin la. Na'asaara da kena san'ammɛ ti pʋ'ʋsim, ka pa'an ye li anɛ sutaana bʋn ka ti buudi malima mɛlim sɔee. Na'asaara da mɔdigi kɛ ka ti buudi pian'ad bɔdig, ka nannanna, on pian'adi an yiiga ka tinam pian'ad la nyaan tia'al. Alazugɔ, mam kpɛn zi'enɛ ye na'asaara ken la na anɛ zutɔɔg. M pʋ'ʋs ya.

Mam pian' naae la ka lɛbi zin'in. Banɛ da gɛligid la da la'asi ba pima la, ba da ye tinamɛ di ya'an piim yinne. Ba da pɔ'ɔgi bi'ela. Ti sakurin la ba da maal sumalisim daakan la pamm. Din yi daakan la ka m sakur bitaaba yʋ'ʋm baŋim hali. Sakur bikpɛɛmnam la da pʋ lɛm makid ye ba yɛlim ye m tʋm si'ela. Ba da tis kpɛɛmnam la nɛ kpi'euŋ ye ba gɔs ka biis la piisid dɔɔdin la nɛ yiiŋ paalʋ la wʋsa. Kpɛɛm yinne onɛ yʋ'ʋri an Kwadwo Buadu la da anɛ onɛ bugisid biis hali ka ti buon o ye "bugus".  O da anɛ paŋsɔb hali ka ti sɔ'ɔsɔ da kʋ tun'e kpa' o nɛ zabaa. Amaa ti da gban'e ye ti na vi' o.

Sakurin la ba da kisig kʋsaal pian'ad nɛ ka ye ti pian'ammɛ na'asaal. Kwadwo Boadu da anɛ sakurbibanɛ pian'ad na'asaal sʋ'ʋŋa la yinne.  Nɛ'ɛŋa yɛla da kɛ ka o daamid biis la nɛ bu'osa. Ti nidiba atan' n da bɛ, Ofori nɛ Owusu nɛ man da gban'e ye ti tu "bugus" la nya'a o na'asaal tʋʋma la yɛla. Ti da zamisidi pian'avi'ida banɛ sɔb sakurbiis gbana la ni ka ti'e ye li daar bɛ ka ti na kɛ ka o nɔɔr lɛb biankʋn. Daar yinne nintaŋ ka tikanam la mɔri ba gban'ar ka dɔɔdin la wʋsa yʋ'ʋn an tʋkpiidʋg. Ba da zi'el kpɛm la ye ba kɛ ka zin'ig la an sillimm. Kwadwo Boadu da kpa'anɛ tinam dɔɔgʋn la na ka tinamɛ nyɛ o la ka li lɛbi fɔn. O ya'an da bɔɔdi ti baŋ ye o paae na ka pin'ili bu'osid bu'osyɛɛd. Ti tika yinne da tʋm Ofori ka Boadu mukkid ye sɛɛ ti pa'al o Ofori keŋ si'el. Pin'ilʋgin la sɔ' da pʋ bɔɔd ye o yɛlɛ, amaa li yʋ'ʋn da kena ka ti wʋsa nyubig ka ye,  "O mɔri ittʋŋ". Man da gandig kpi'eŋa ye "fʋ gban'e ye bɔ?" "m ye o mɔri ittʋŋ". Ka kwadwo Boadu zi'e bʋra. O da pʋ gban'e piaunk la gbinnɛ. Owusu da wa'am ka lɛn wisig. Ti da ɛɛnti buon o nɛ ye "faangid" bɔzugɔ onɛ sʋŋid bipɔla nɛ banɛ tadig la ka bisieba da bʋ'ʋdi ba. O da duoe ya ka zaŋ na'asaal vɛɛnsʋg gbauŋʋ tis Kwadwo Boadu nɛ birku'annim ye o di'em ie "ittʋŋ" la gɔs. Tinamɛ da la'ad ka maan siaa si'em la li da piri ti saan la nɛ ka o kpɛn gaad ka pʋ lɛn lɛb na ya'asɛ.

PƲDIGIR AYI'

LƐN KA' NYAINNƐ

M bɛllim da an si'em la ka m nyaan paae m sakur naarin. Man da nɔŋɛ zamisʋg ka tikanam nɛ sakurbiis wʋsa bɔɔdi m yɛla. M du'adib mɛ da mɔr ya'annɛ m yɛla ka tisidim mam bɔɔd si'el wʋsa. M naar yʋʋŋ la pin'ilʋgin la ka man dɛŋi yɛlin yɛlsieba la pin'li tiakid. M yʋ'ʋn da mɔri zuanam pamm ka ti la'an dɔl ka m pʋ lɛn nyɛt saŋaa zamisida. Ka m tɛn'ɛsi m na muki zamis amaa ka li kpɛn yaligid kʋkɔ'ɔg. Azin'inim sakur dɔɔgʋn gba yʋ'ʋn da mɔri ɛndʋg ka m pʋtɛnda pin'ili widigid. M zuapaala la wʋsa da kpɛɛm mam. Ala da kɛnɛ ka m tɛn'ɛs ye ban yɛtim si'el wʋsa anɛ sʋm. Daar yinne ka ti da gɔɔnd tempʋʋg la kʋkpɛŋ zaalim-zaalim ka Jack Moro onɛ an ti tuongat la yis si'eli o gɛfa ni na. Li da anɛ vaand ka ba pɔnbili li gbampiellin wʋʋ sigaar nɛ. O da tu'asi pa'al ye li anɛ sʋ'ʋŋa nɛ zamisʋg. O keŋ tuonnɛ ye sɔ' ya'a fʋoɛn li ka vɔl nyɔ'ɔs la li kɛt ka o ya'am diginidnɛ ka si'el pʋ daamid o. Onɛ nu li wʋsa na tun'e gban'e on bɔɔd si'el kimm. Man da tis Jack n yɛl si'el la sida. Biig la nɔɔr da malisi hali ka sɔ' kae na tun'e ki'is on yɛl si'ela. O da naae o SHS nɛ Odumasi yʋʋmkanɛ gaad la. O yɛli ti ye on da yinɛ na nɛ E nam anaasi nɛ F nam ayi'. Man da nyɛ ka li anɛ sʋm hali. M da gban'e ye sɛɛ m zamis sʋ'ʋŋa ka m ya'a ti pʋ nyɛ ka li gat ala, man on nyɛ ala. Jack da yɛli ti ye ka' nidib wʋsa mi' yɛlsu'adir kanɛ ka o yɛlini ti la, dinzugɔ ti da yɛl sɔ' di yɛllɛ.

TABNUUDIB FOTO

O da pʋdigi li yʋ'ʋr ye Indian Hemp bɛɛ Marijuana. O tu'as ye "nidib mɔri li yʋda nɛ kɔn'ɔb-kɔn'ɔb". Yʋda la sieba anɛ, "wee" bɛɛ "Sutaana nu'utʋʋg" bɛɛ "tampe" bɛɛ "kaya" bɛɛ "gangya pozo", ka ti dɔllimtaas la yinne ye on gban'e nɛ ye ti buonnɛ li "tampiing". Tampiing la da tʋm man san'an saŋa bi'ela. M ya'a ɛɛnti fʋoɛn li sansi'a li tisidimmɛ sumalisim ka m sʋnf an bʋgisiga. M mɛ da mɔdigidi zamisid ka li mɛ kɛ ka m mɔr sʋnkpi'em. M da tun'e tʋ'ʋsid onɛ fʋʋsidim wʋsa. Li da anɛ yɛlbama ni yinne ka ti tika yinne onɛ yʋ'ʋri buon Mis Susana Ocran ka o pa'an pʋ'ʋsim nɛ bɛllim sʋŋ yɛla la da bɔ yɛlli gɛɛl o mɛŋ. O da bu'osimmɛ dinɛ kɛ ka m pʋ lɛn ken sakur saŋa wʋsaa. "Pu'a, pin'imɛ fʋ mɛŋ zug", "mam bɛllim anɛ m mɛŋ bʋn". M da kpɛn yɛl o nɛ nyain. O da pʋ lɛn ya'ae nɔɔrɛ bɔzugɔ, o da mi' on na pian' ka yɛlkanɛ na paae o. M da tɛn'ɛs ye m na tun'e bɛ m bɛllim ka sɔ' da kpɛn'ɛs o nu'ugɔ. Tabbɛ'ɛd la nuub la kɛnɛ ka m diti gat din nar si'em. Dinɛ paas anɛ, asɛɛ ka m da' "tampiing" la. Nɛ'ɛnam wʋsa bɔɔdi ligidi. Li giŋa anɛ ye asɛɛ m zu. Sakur pɔɔg la da kɛɛn m pʋtɛn'ɛrin yiiga na. Ti da mɔri wʋʋ busa pʋnna kɔbisnaasi ani. Yʋ'ʋntisʋʋs ka teŋ la ma'ae sillimm la ka manɛ m zuanam la na labisi keŋ pɔɔgʋn la zu busdaad wʋʋ anaasi bɛɛ atan'. Ti da mɔri ti mɛŋ "yir" mɔɔgʋn la, ani ka ti dʋgidi ti diibi dit. Ti da zunɛ dʋgib la'adi ti yaan na, din ka dʋgib la da an na'ana tisi ti. Tikakpɛɛm la da kpansi baŋ ye ba zuud busa la ka nɔk wasmaan ka o gur pɔɔg la. Tinam nɛ wasmaan la n da tʋ'ʋs taaba la anɛ yɛlkanɛ ka m kʋ mi' tam. O da anɛ dau wɔk ka o nini midigi kpɛn' o zugʋn la. O da ka' onɛ na tun'e zɔɔ. O da anɛ tamat amaa o ya'a bɛ tʋma nii, o anɛ bʋnyuaa. O da mɔri balatita'ar nɛ sʋ'ʋraug nɛ tiraug nɛ pima ka li dig o san'an. Ti da ɛɛnti buon o nɛ ye "onɛ la" ('ibi him') ka li anɛ on pian'ad na'asaal si'em la yɛla. Ti da mi' lin na tɔi si'em nɛ tinamɛ na keŋ pɔɔgʋn la yʋ'ʋŋ amaa si'el kae na tiaki ti gban'ar la. Ti da kpɛn tu busa la nɛ bɔɔd siakir ka nyɛ ka tɔklai bugum tɔɔn kpa' ti san'an na. Li da anɛ saŋkanɛ an ye ti baŋim. Ka man digin teŋin baanlim. Li pʋ yuugɛ ka m wʋm ka piim vu fiaʋn gaadi m tʋbirin, li da nyɛsigi m zug nɛ bi'ela. Biis la wʋsa da zɔnɛ faan ba nyɔvʋr. On lɛm bɛ ani ye o sian'al piim la ka m iank pʋl n gaŋ dabanɛ ka ba sɛ giŋ pɔɔg la zɔɔ gaad ka m ta'adir yinne fʋdigi kpɛlim. Bakuai wʋsa, sakurbiis la wʋsa la'asidi zin'ig yinne ka ba kpɛɛmnam la vɛɛnsi gɔs ban tʋm sakur la tʋʋma si'em. Tʋʋmbama sieba anɛ:- Sakur la yiiŋ nɛ dɔɔdin la nɛ tikakpɛɛm la ofis piisʋg. Bakuai kanɛ paasid piiga la ni ka man sʋ'ʋe. Ofis bipuŋ la nɛ kpɛɛm kanɛ sʋ'ʋe bakuai kan la ma'aa da kpɛn'ɛd ofisin la ka sɔ'ɔsɔ pʋ kpɛn'ɛd anina ka pʋ sɔs suorɛ. Nɛ' da yɔ'ɔg suori tisim ye m kɛ ka man gban'e si'el la tʋm. Daar yinne nintaŋ ka ti widigid sakurin la ka m yɛl ofis bipuŋ la ye o mɔr ofis saafibiis la na. Tikakpɛɛm la daa pʋ kɛn sakur daakan la naa, ka m yɛl bipuŋ la ye m na ti mɔri li keŋ tikakpɛɛm la yiri tis. M da gu'usi bi'ela ye m ti baŋ ye sɔ' lɛn kae. Man ti baŋ ye m anɛ nyain la ka kpɛm pin'ili m tʋʋma la. M da yɔ'ɔg kʋlʋŋ la yis gbambɔba ayi' nɛ pɛɛnnam. M da dɛŋi yɛlnɛ onɛ kuosid la'ad ye m na mɔr la'abama na n tis o. M da mɔri li yi dɔɔgʋn la na keŋ su'a li pittʋŋʋn. Amaa saŋkaŋa m zug da pʋ malisa. Man fɛndigid ye m gaad la m wʋmmɛ ye, "Hei biiga, zi'enim anina. Afʋʋ fʋnɛ zuud sakur busa la. Zina ka m gban'af muda". Sakur wasmaannɛ  "onɛ la" kʋkɔri la. M da lɔbig saafibiis la bas ka niŋ nɔbraug nyan, amaa saŋkaŋa ba gban'ammɛ ziim nɛ muug. Ka nyan yʋ'ʋm mɔrim nɛ man na lɛb sakurin.

Wasmaan la da yɛl tikanam la man zu gbana la nɛ pɛɛnnam la si'em. La'an nɛ on zi' m yʋ'ʋr la, on pa'al man an si'em la kpɛn kuosimmɛ. Sɔ' wʋsa da baŋya ye m da mɔɔd ye m zu la'aban la. Tikakpɛɛm la da vi'immɛ ka m zin'in yin bakuai ayi' ka nyaan lɛb sakur. Li da nwɛnɛ sɔ' wʋsa tam gbana nɛ pɛɛnnam la yɛla nɛ. Daar yinne ka li lɛn nie m vʋ'ʋmin na, ti da bɔɔdi widigir daakan ka tikakpɛɛm la lɛn tiɛn na'ayiigim la yɛla. Tikakpɛɛm la n da buolim ye m kena zi'en sakur la wʋsa tuon la li da fɔnɛ ki'. "Mensah Bonsu nwana, o anɛ teŋa na'ab widaan daakɔɔnr. O anɛ bikanɛ zupʋtti tʋm amaa m sʋnf pʋ malis nɛ man ye m yɛl o yɛla si'em nwa. O anɛ bibɛ'ɛd hali, ka an na'ayiig ka an bʋnyua tis teŋindim. Tinamɛ daa ka' sakurin la o da nyaŋi nwɛdisi kpɛn' sakur ofisin la zu gbana nɛ pɛɛnnam". O yɛl nɛ'ɛŋa naae la ka yɛl tika yinne ye o fiebimim sisaanbis piinɛ ayi'. Li da libigimmɛ bɔzugɔ, m da pʋ sɔn pɛttʋʋ. Sakurin la tinam biribis la ya'a baŋ ye ba na ti bʋ' tii, ti ɛɛnti yɛnɛ fubabig ka sɔn pɛtnam babiga ka ba ya'a nwɛ'ɛdi ti ka li sʋŋ zabir la. Amaa saŋkaŋa, m daa tammɛ ka sisaanbig la sid kpɛn'ɛm hali. Manɛ m taaba la daa pʋ pian' nɛ taabaa ka li yuug, bɔzugɔ m li daa kpɛn'ɛsimmɛ nyan nɛ man na pian' nɛ ba. M ittʋŋ yɔɔd la daa daami m du'adib la pamm ka m saam sʋnf san'am hali ka o pʋ pian'ad nɛ ma. Sɔ' ya'a ti yɛl ye m maal bɛ'ɛdi tis o biribiŋa, mma ɛɛti maanimmɛ siaa. O na yɛl ye, "Da da'a, ka mam pʋn yɔ li; da keŋ ani, ka man yinɛ ani kenna la". Man da tʋm bʋn la nɛ ka ba nyaan kpamisim ye m da tʋmi li.

PƲDIGIR ATAN'

Man naae sakur la nɛ man duoe wa'ae Accra la yɛla.

Ti naar karimgaad taab gbana la da yina la man da pʋ mɔr ya'an ye m keŋ gɔsɛ bɔzugɔ m pʋm mi' ye m gʋ'ʋŋ nɛ. Karimgaad taab la saa na bɛ bɛog la ka manɛ m zuanam la keŋ mɔɔgʋn ye ti nu ti "tampiing" la. Man da tɛn'ɛsi li na sʋŋim si'el wʋsa ni, amaa li lɛɛ da tulig nɛ. Man da pʋ zamis nɛ nimmua la si'el-si'el da kae ka m na tiɛn. Labaari da yi teŋin la ye man gʋ'ʋŋ ya la li da lidig sieba nɛ ka sieba ye li maalim, m da pʋ zɛrig sɔ'ɔsɔ. M ya'a da zamisidinɛ, m da naan diin ya'an. M da bu'osi m mɛŋ daar yinne ye, m yʋ'ʋn na niŋ wala? Li gandigir la da tuki m sʋnf hali. M da gandigi m mɛŋ bu'osʋg la ye, "iisim kae". M da pʋ lɛm bɛ nɛ m du'adib la. M zuabanɛ ka ti da la'an nut "tampiing" la sieba da kpɛn' sanrega ka li yinɛ na'ayiigim nɛ tʋʋm yɔɔd sieba ni. Ba bayi' gba da gɛɛmmɛ yʋ'ʋn giligid tempʋʋgʋn la biel. Man kpɛlimmɛ m kɔn' ka m bɛllim yʋ'ʋn lieb tɔɔg. Li da anɛ "zusʋŋʋ" tisim nɛ man nyɛt "dizɔra" sʋŋidi m mɛŋ la. "Dizɔra" anɛ sakurbiisi ɛɛnti di ka li kpɛlim la. Bɛogʋn nɛ nintaŋ nɛ zaam wʋsa, m ɛɛnti dɛŋi zɔnɛ keŋ sakurin la ka ba nan dit, ba ya'a ti duoe ka m kpɛn' kan'as "dizɔra" la la'asi sʋŋi m mɛŋ. "Dizɔra" la da sie m yɛla la bi'ela, amaa m da nan bɛnɛ fara ni. Daar yinne ka m ya'an tɛn'ɛsidi m gʋllimm bɛllim la yɛla ka yɛlsi'a kena. Li da anɛ  ista (Easter) saŋa kanɛ ka li an ye Mpraeso nidib wʋsa kuli ba yaan na. Ka m wʋm nidibi ki'ed kuuns, ka sieba yɛt ye "ken-ken" fʋ mɔnya. Ka m gban'e ye m keŋ gɔs dinɛ maan. Gɔsim lin da an sʋm si'em! li da anɛ Joe Apraku nɛ m zua sieba n yi Ankara kul Ista la yɛla na. Ba da sɛnb sʋ'ʋŋa. Apraku da sɔnɛ giins kurdaug nɛ li fuug ka pid Itali ta'ada. O da ye o tʋmmɛ Ankara baŋk tita'arin la. Ban da tu'asim Ankara yɛla si'em la da kɛnɛ ka m vɔl nintɔɔnd nɔɔr babiga. Joe da siak ye o na mɔrimɛ keŋ Ankara ka m kpansi m zug. Ista malima la da gaad la m ti'ebya ye m keŋ Ankara. M da pʋ yɛl sɔ'ɔsɔ, hali m du'adib da zi'.

Tinamɛ da paae Ankara la m da pʋ tis sida nɛ man nyɛt si'el la. Li da zu'oe gaad man da tɛn'ɛsid si'em la. Nidib da kpɛn kɛɛnd nɛ ka sɔ' wʋsa an kɛnda o tʋʋma ni. Ti yʋ'ʋn da zin'in nɛ Mamprobi, Ankara tembil kanɛ ka Joe onɛ o pu;a da bɛ la. Ba da maanim sʋm hali ka m da bɛ ba san'an dabisa bi'ela ka nyaan yi ye m iea tʋʋma. M da keŋ tʋʋm titada dimin ka pʋ nyɛ tʋʋmaa. Ba wʋsa da yɛtimmɛ ye m mɔri m sakur kasɛta gbauŋ na, ka man da pʋ mɔr la li da tɔi nɛ man na nyɛ tʋʋma. Daaryinne ka m da yi samanin na zi'e ka nyɛ biig ka o zɛmmɛ mammɛ  kennɛ kpa'adim na. O da bukki daad daka bil o biankimpiugʋn. M da zi' o ka la'an ti'e ye m na pian' nɛ o. "M zua, fʋ na siaki yɛlim fʋn tʋm si'el kpɛla?" "M anɛ ta'adduus, m duusid nɛ ka zappid ta'adkʋgis nɛ ta'adgɛɛdis". O da gandigimmɛ nɛ sumalisim. "Fʋ na tun'e tu'asim tʋʋmkaŋa yɛla tutuaa nɛɛ?" On nam pʋm pʋ ya'ae nɔɔr la ka m yɛl o ye man ya'am kpɛn' tʋʋm la. On da nyɛ ka m ya'am kpɛn' tʋʋma la, o da pin'ili tu'asimɛ li yɛla sʋ'ʋŋa. "Li ka' ye fʋ nyɛ ligidi bɛdegʋ ka nyaam pin'il tʋʋmkaŋa, yɔlʋg tusir ma'aa siakid nɛ. Li anɛ fʋn na wisig ka tisid nimbanɛ ka fʋ tʋmmɛ tisid la girima." "Fʋ nyɛt ala daar wʋsa?" Li bɛnɛ dabisir dabisir, dabisi'a tun'e an sʋm ka dabisi'a an bɛ'ɛd. Amaa li na anɛ wʋʋ yɔlʋg kɔbisyi' nɛ pisnu ka m diib ligidi ba'a kae. Ka m tɛn'ɛs ye li ka' bɛ'ɛdɛ. M da yɛl o ye m na bɔɔd ye m tʋm nɛ o daba ayi' ka o siak. Man da kpɛn' yʋ'ʋŋkan la m nini da wak nɛ. Li da nya'adimmɛ nɛ man na tʋmi m tʋʋmpaal nwa si'em. Li yʋ'ʋn da anɛ mugur ye m gban'e dinɛ na an sʋm tisi m mɛŋ. M da niŋi m pʋtɛn'ɛrin ye m na pian'adi m nidib la nɛ girima ka m sʋnf kʋ pɛligid yɔɔg-yɔɔgɔ. M na kpɛ'ɛŋi m mɛŋ ka da nyɛsig bʋnsʋŋ si'a.

Bɛkɛung asuba karifa ayuobʋ ka m pʋn ti'eb ka guri m 'masta' la ye o kena mɔrimɛ gilig. Li da pʋ yuugɛ ka Kwaku paae na. O yʋ'ʋri la. Tinamɛ pin'il ken la ka o mɔr dibiri nwɛ'ɛd o daka la. Ka m kʋrid ye m baŋ dinɛ kɛ ka o niŋid ala la. Daka la zin'isi'a da kʋoɛnɛ ka li yinɛ on nwɛ'ɛd anina tu'ombi'el-tu'ombi'el la. O da tu'asim ye banɛ duusid ta'ada wʋsa niŋid nɛ ala buonnɛ ba nidib.

PƲDIGIR ANAASI

M ta'ad duusʋg kiibʋg daar.

Man da dɔl o ka o bigisim tʋʋma la daba atan' la ka m da' m tʋʋma la'ad. La'abanɛ da bɛ m daka la ni da anɛ ta'ada kpaam buudi atan'. Li da anɛ zinzauk (brown) nɛ sabil (black) nɛ akpanbzan' (neutral). Li da anɛ nidib la na bɔɔdi ba gaŋ si'el. M mɛ da da' dinɛ na nɔki duus la (brush) bʋnam atan' kpaam buudi wʋsa nɛ li bʋn. La'abanɛ kpɛlim la da anɛ fʋrpiim nɛ gum nɛ kuusa nɛ hamma. Linɛ yʋ'ʋn da an m yɛl anɛ man zi' Ankara sʋ'ʋŋa la. Ankara anɛ tempʋtita'ar ka lin yɛla kɛ ka m da kpɛn dɔlla Kwaku gbin. Nɛ' da pʋ sʋŋɛ, bɔzugɔ m da nan zi' nidib la. Bakuai ayi' nya'aŋ la li yʋ'ʋn da anɛ ye m tann gbina. M da gban'e ye m baki m kɔn' ka paam ligidi bɛdegʋ. M da yɛli m mɛŋ ye m pʋ kɛn Ankara na ye m gɔs nɛ atɛʋk la. Li nya'aŋ la manɛ Kwaku da bakya. Atinedaar yinne bɛkɛung ka m ti'ebi yi m tʋʋmpaalin la. M da bas yin ka lalig bi'ela, m wʋmmɛ ka li dam 'zzz' m nya'aŋ. Man fɛndig ye m gɔs dammir la yit zin'isi'a na la, m nyɛnɛ dau n mɔr ta'adkʋgʋs zin'is ayi' o nu'usin. O da bɔɔdi m duusi ba. M da zɔ tɔ'ɔtɔ n keŋ di'e tʋʋma la, ka o siak ye o na yɔ yinne wʋsa pɔmpisi nɛ anu. Saŋa kan da anɛ sumalisim tisim bɔzugɔ, m yʋ'ʋm paamidi m mɛŋ ligidi. Man da duusid ta'ada la ka yu'umɛ Amakye dede yuum kanɛ an dabi dabi la m kʋkɔya ni. Dau la da mienɛ zi'e anwa sa amaa o da pʋ tun'e su'a o sumalisim la. O da biisid o pʋtɛn'ɛrin din yɛla ka m mɔr sumalisim ala, ka bu'os ye, " biiga, bɔ ka fʋ sʋnf malis ala? Fʋ zuasiebaa ɛɛnti ken kpɛla na; amaa li nwɛnɛ fʋn anɛ fʋ kɔn' nɛ. Naa, mam mɔr sumalisim la anɛ man yʋ'ʋn paam tʋʋm la". M da tu'as o kɔm nɛ fara n wʋmim si'em. Nwɛnɛ miti piiga sʋʋgin ka m naae ta'ada la duusʋg. Dau la sʋnf da pienɛ hali, ka on da tisim sidi ayi' la o da ye m nɔkim sidi yinne baanlʋg la. O da lɛn yɛlim ye daar wʋsa man kem bɛogʋn na n duus o ta'adkʋgʋs la tis o. Dau la sʋm la da gʋdigimmɛ ka m maligin tʋm hali. Din yi ani la ka m yʋ'ʋm pin'ili nwɛ'ɛd gɔŋ, gɔŋ, kɔn', kɔn', kɔn'. M da nwɛ'ɛdi m daka la nɛ paŋ ye m nidib la wʋm. M da keŋɛ tʋʋg ya' bi'ela ka wʋm ka bipuŋ si'a tans nɛ sʋnpɛɛn ye, "hei, ta'aduusa, fʋ anɛ tʋkpidaa? Fʋ bɔɔdi m buolif nɔɔr ala ka fʋ nyaan siakɛ?" M da ye m tans o nɛ lɛbis ka tiɛn Kwaku daa yɛlim ye "tisimɛ fʋ nidib la girima" la. "Ow, m taʋn, m pʋ baŋ ye fʋ buonɛ manɛ, gaafara." Man yɛl ala la ka dɔl bipuŋ la kpɛn' o yin. Man duus bipuŋ la ta'ada la naae la ka sia'al dau si'a ka o ye m dɔl o kul o yin. Li da anɛ yivɛnliŋ ka ba mɛ' zaŋguommɛ

gilig. Dau la da tisim zin'ig ka m zin'in ka o mɔr ta'adkʋgʋs zin'is atan' na tisim ye m duus. M da kpɛn naae nɛ yinne ka dau la yɛl o bipuŋ yinne ye o yɔɔm yir la yaŋir la. Li da kpɛn'ɛsim dabiem bɔzugɔ m zi' dinɛ yɛla ka ba yɔɔd yaŋir la ka man nam bɛ pʋʋginɛ. Li nya'aŋ sa ka m ti baŋ ye dau la da pʋ bɔɔd ye m ti zɔ nɛ o ta'ada la. Dau la da nyɔn ye m pʋ zaŋ kpaam kanɛ nar nɛ o ta'ada kanɛ an sʋsɔbir la ka nɔŋgbanwa'ar duoe bi'ela. Ti da nwa'asi yuug bi'ela ka nyaan gban'e taaba pian'ad gbin.

FOTO

Man yi yir la yiiŋ la ka yʋ'ʋn tɛn'ɛs ye sɛɛ m baŋ man na mɔri m nidib la si'em. Ba sieba pʋ gɔsidi nyɛt bibanɛ duusid ta'ada la. M da lalig ya hali kpɛn duusid ka zappid ta'adkʋgis nɛ ta'adgantis. M da nyɛ ka dabisir la tʋʋma la an sʋm la'an nɛ manɛ ninsieba paam yɛlbaanlʋg la. Lin da nwɛ' karifa atan' la m da kaali nyɛnɛ yɔn tunsa atan'. M da dɔl nidib ya' Larterbiokoshie zin'ikanɛ ka Jubilee F.M. bɛ la ni n gaad. Li da malis hali man nian'asid yaan la gat la. M da nwɛdigi kpɛn' zin'ibibisin la ka nwɛ'ɛdi m daka la nɛ paŋ ye nidib wʋmi m dammir. M da sie ken ka gɔsi gilig ye sɔ' pa'ati bɔɔdim ye m maal o ta'ada. Ani ka m kpɛn wʋm baa n wɛsid paɛn-paɛn nɛ kʋkɔkpi'euŋ. Dabiem da kpɛn'ɛm hali, ka m nyɛ batita'ar onɛ nindaa ka' sʋ'ʋm ka o kpa'adim na. Baa la da n kpɛn kpa'adim na la m nini da fɛndig nɛ ka m ki'e kuŋ ye ba faaɛmɛ bas ka kpi'es la zɔna sʋŋim.

PƲDIGIR ANU

Ankara bɛllim an si'em.

Manɛ Joe Apraku nɛ o pu'a da la'am bɛnɛ nwadis ayi' ka dauŋ kae. Apraku da maanimmɛ wʋʋ o pitʋ nɛ ka m ya'am pʋ ian'ada. Man da pʋ an wʋʋ banɛ duusid ta'ada ka pʋ mɔr gbɛɛnsir la, man da gbɛɛndi dɔsʋŋʋn ka li la'ad wʋsa bɛ. Saam banɛ ken yin la na tɛn'ɛs ye m anɛ Apraku pitʋ tu'or. Amaa li da pʋ yuugɛ ka bɛllim kan kpɛn zibigid wʋʋ winnigi ɛɛnti lut la. Yʋ'ʋntisʋʋs yinne ka yin la tʋkpiidʋg nie m gbɛɛmin. Man duoe kɛlis sʋ'ʋŋa la m da baŋ ye m bɛllim yin la mɔr nɔŋgbanwa'ari kɛɛn Joe nɛ o pu'a Rose tɛnsʋk na. M da kʋ tun'e yii m dɔɔgʋn la na yɛli ba ye ba kɛla, ka pʋtɛnda bɛdegʋ yʋ'ʋn kennɛ m zugun na. M lɛmmi m teŋin bɛɛ m naalim nɛ bibanɛ gbɛɛnd sʋga ni la? M da pʋ mɔr ligidi ka li siak man na ha dɔɔgɔ. Sankan la m da mɔri yɔn tunsa piiga (miliyɔn ayi') ma'aa. A-lɛmmi m teŋin pʋtɛn'ɛr la da pʋ malisa, bɔzugɔ nyan nɛ kɔm ma'aa na kʋʋm. M gban'ar yʋ'ʋn da anɛ ye m sɔns nɛ m zua banɛ gbɛɛnd sʋga ni la. M da nan kpɛlimɛ Apraku yin la nɛ dabisa piiga, amaa li da nwɛnɛ m bɛnɛ bugumin nɛ. Sɔ' da pʋ pian'ad nɛ ma, hali m ya'a pʋ'ʋsi ba gba, ba pʋ siakida. Nɛ' yɛla da kɛnɛ ka m labi m lɔdʋgin ka bam mɛ bɛ ba zin'igin. Li yʋ'ʋn da kena fannɛ nu'ug ka man na niŋ si'em kae ka yʋ'ʋŋ yinne ka m kan'asi m la'adi yi yin la. M yʋ'ʋn da keŋ naali nɛ m zuabanɛ gbɛɛnd sʋgkanɛ bɛ Kwame Nkrumah lɔr pallin zin'ikanɛ kpi'enɛ Odaw kɔldaug la. Anina yʋ'ʋn da an m bɛllim zin'ig. Ti da pian'adi pian'ad yinne, ka dit diib yinne, ka la'an tʋm si'el wʋsa. Sʋgirin la gadpʋʋr da kae ka m pʋ lɛn yɛti gadʋgɔ. Ti da digi sɔna banɛ ka ba zaŋ miinsi vʋd la zug. Ti ya'a digi ti "dɔɔgʋn" la, sɔ' kʋ tun'e bilig ka da si'is o tiraana. Onɛ zi' ya'a kena nyɛ ti o na tɛn'ɛs ye Nsawaam sanriga la pɛ'ɛl ka ti lɔ'ɔŋi bɛ ani.

Manɛ baa la daa tʋ'ʋs taaba Larterbiokoshie la kɛnɛ ka m yʋ'ʋn zɔt nidib ya' ken dabiem ka yʋ'ʋn dɔlisidnɛ pala ni nɛ da'asin. Li da pʋ yuugɛ ka m yʋ'ʋm baŋ Ankara sʋ'ʋŋa. Tempʋʋg la da anɛ kpan'anam bʋn ka ka' nɔŋ dima; li anɛ kpi'emnam bʋn ka ka' tadimnama; li anɛ banɛ tun'e tʋʋma bʋn ka ka' gbanya'anama. M da nyɛ ka sɔ' wʋsa anɛ kɛnda o tʋʋma ni ka ya'a kae pɔnbin nu'usi zi'e ya. Sɔ' na yɛl ye m duusim o ta'ada n tis o ka la'am pʋ pidigɛ, bɔzugɔ o bɔɔdi tɔ'. Anina bɛllim tɔɔg la yɛla kɛnɛ ka ba tʋm hali ye ba paam ligidi. Aninaa, dʋ'ʋnku'or anɛ ligidi ka m pʋ lɛn yɛti baŋgidaa. Amaa sɔ' kʋ bu'osif nɛ' yɛla Mpraesoo. Dinɛ ka m nɔŋ Ankara yɛla anɛ ye, sɔ' ba' kae nɛ fʋn yɛ fusi'a. Man da mɔri fuud atan', tʋʋma fuug yinne, zaam fuug yinne nɛ duorim fuug yinne. Kurdaad ayi' nɛ ta'adbu'ada yinne nɛ ta'adpap-pap yinne da sia'al mam. Di-zʋna da galis nɛ. Teŋindim la dikpɛŋ da anɛ dikunu nɛ ziiŋki'ima ka pu'ab kuosidi li pala nɛ lɔr sitɛɛsin namin. Buud-zʋna zin'iginɛ, (zongo) pu'ab la da mɔri ki nɛ kawɛnna maan sa'abɛɛnri kuosid. Dibama da an na'ana teŋin la. Baa-namin la ba da kuosidi sa'atuodim nɛ boodia nɛ mui nɛ muigbila. Din ligidi kpi'emmɛ gaad banɛ ka m dɛŋi yɛlin la. Zin'ibɛda la ni diib ligidii da kpi'emmɛ galis. Zin'ibanɛ an wʋʋ Paloma bɛɛ baas stɔp bɛɛ namba wan bɛɛ Afrikiko namin la asɛɛ fʋ mɔr yɔn kɔbisnu bɛɛ li gaad ala ka nyaan paam diib. Fʋ ya'a mɔr ligidi lin ka fʋ gaŋid fʋm bɔɔd disi'a. Man on da kpa'adi zin'ikanɛ an yɔn la ni. Ta'ada duusʋg la da kɛya ka m keŋ nɔba n kaae Ankara pala la wʋsa. M yʋ'ʋn da gɛnɛ nɛ nɔba ken daar wʋsa wʋʋ mɛɛl piinɛ ayuobʋ la nɛ ka yʋ'ʋn gban'e ye m na bɔnɛ zin'ig ka nidib lɛɛ kennɛ m san'an na. M zua sieba banɛ mɛ duusid ta'ada la da maalim sʋm ye m kemma paasi ba san'an Ankara wa'ae Cape Coast lɔr sitɛɛsin kanɛ bɛ Kaneshie la ni. M da nyɛ paalbil sitɛɛsin la za'anɔɔr la baba ka li pʋ yuugɛ ka m miilim anina. M da nan zin'ig la. Yiiga anɛ man kʋ lɛn keŋ lalli la, ka linɛ tia'al an ye, tʋʋma la mɔr nyɔɔd ani. Dinɛ da an yɛl da anɛ tinamɛ zu'oe la, ka li anɛ ye fʋ tʋm sʋ'ʋŋa ka paamɛ fʋ da'adis. Li da anɛ ayilinyiig hali, ka man da ɛɛnti nyaŋi nwɛdig nidib la ya'am ka ba lɛb man san'an na.

Li ya'a ti paae sɛungɔɔ, Ankara bɛllim pʋ malisa. Saa ya'a ni nintaŋa, tʋma wɛɛlya, ka li ya'a anɛ yʋ'ʋŋɔ, li daamidi banɛ pʋ mɔr gbɛɛnsir zin'ig la. saŋa bama ni ka m da nyɛ dauŋ tita'ari m vʋ'ʋmin. Saa da pin'ilnɛ niib karifa ayɔpɔi zaam ka ti kpɛn kpɛn' ti gbɛɛnsa ni. Sɔ' wʋsa da tɛn'ɛsi li na gu'oe tɔ' amaa li da kpa'ae nɛ hali paae hawanama ayuobʋ. Biig yinne da ki'a kuŋ hali ka ti wʋsa duoe gbɛɛnmin. Tinamɛ va babab la li lidigi ti nɛ nɛ tinamɛ bɛ Odaw kɔldaug la sʋʋgin la. Kɔldaug la da badigi kpɛm bʋʋl zin'ig la wʋsa. Ti wʋsa da madig nɛ ka la'abanɛ bɛ ti sʋgirin la wʋsa vɛndig nɛ ku'om. Mak onɛ aan ti yinne la n da mɔɔd ye o yɔ'ɔg kulʋŋ la ka ku'om kpɛn kɔɔ kpɛn' "dɔɔgʋn" la na. M nɔɔri yɛla ka ku'om paae ti duma ka sʋgir la yʋ'ʋn gbɛl fiii ka ti baŋ ye li kʋ yuugɛ ka li vuoɛn lu kɔldaugʋn la. Asɛɛ ka ti bɔ babir. Man da buug ku'omin la m siaa bɛnnɛ dʋ gʋʋr. M da buug ka li paae nɔba makir pisnu ka nyaam paae gʋʋr. M on da yʋ'ʋn yi yɛllin amaa ka vɛndig ka ziim yiti m ni. Man da buugid la ka tu'ug kugtita'ar ku'omin la. Sankaŋa, banɛ wʋsa ka saa la daam la da duoe gbɛɛnminnɛ. Sɔ' wʋsa da mɔɔdnɛ o nyɔvʋr yɛla ka li yʋ'ʋn an saɛn ka dabiem bɛ. Sɔ' da kʋ lɛn tun'e gbins yʋ'ʋnkanɛ. Yɛl yinne da lɛm paae man ya'as. M la'ad wʋsa da dɔlig nɛ kɔldaug la gaad. M ta'ada duusʋg daka la nɛ la'abanɛ bɛ li pʋʋgin la wʋsa. M ta'adbu'ada la nɛ fuug yinne ma'aa ka m da nyaŋi zaŋ. M la'abanɛ da gaad la wʋsa yɛla da pʋ pakim wʋʋ dau kanɛ ta'ada ka o sa tisim  su'os la. Dau la sa bɔɔdi tɔ' hali ka ye m digilimɛ li ka bɛog, ka li yʋ'ʋn niŋ sɔee! M na niŋ wala yʋ'ʋsɛ? Ta'ada la ligidi da na an wʋʋ yɔn tunsa anaasi. M zug da malisi nɛ man su'adi m ligidi susu sɔb san'an la. Daakan la da an nwadig la kum, ka kpɛn niŋ ya'ab-ya'abi keŋ gʋbigi m yɔn tunsa ayi' nɛ kɔbiswai su varidi. M da su'ad daar wʋsa nɛ yɔlʋg kɔbiga. Tinamɛ da gban'e si'em anɛ ye onɛ su'adi li la na yis dabisir yinne ligidi nwadig pʋʋgin, din pa'al ye yɔlʋg kɔbiga ka o na di'e. M da lɛn da' la'adi pin'il tʋʋma ya'as. Yɛlkanɛ yʋ'ʋn da mukim anɛ man na gbɛn zin'isi'a. M da yuolim paam zin'ig ka bɛ anina ka li yuug. M ta'adduus tiraan yinne n da zaŋimɛ pa'al Mista Osborn Armah onɛ sʋ'ʋe kyekyeku yʋ'ʋŋ-yʋ'ʋŋ di'ema zin'ig la bɛ poos ofis tita'arin la. Nidib da ɛɛnti pɛ'ɛl zin'igin la nɛ amaa li da kena ka ba pʋ lɛn kennɛ di'emida. Li yʋ'ʋn da liebnɛ "saam yiri" tis ta'adduusidib nɛ banɛ kuosid baas niŋgɔnkɔris nɛ banɛ kuosid bodobodo hali nɛ bipɔla banɛ yi tenkpɛmisi kena ka ka' gbɛɛnsirɛ.

Dau la da di'em nɛ sumalisim. Onɛ gur zin'ig la ka ba buon o ye Brada Kee la da sɔbi m yʋ'ʋr ka yɛlim ye m na yɔɔd yɔlʋg pisnu daar wʋsa gbɛɛnsir la yɛla. M da da' gunnir nɛ zukʋgir ka li an m gadʋg. Zaam n da ma'ae la li da lidigimmɛ nɛ man nyɛ ka biribis bɛdegʋ kena ye ba gbɛn la. M da mi' ba sieba tempʋʋgin la. Hali bipumis bi'ela mɛ da gɛndigi ti san'an. Bipumis la sieba da kuosidi bodobodo nɛ bisket nɛ dinɛ ka ba mɔri ɛɛnsid gbin la sɛɛkelli (circle) wa'ae Kaneshie suorin la. Lɔrnamɛ ɛɛnti vi' ka pʋ ken tɔ'ɔtɔ la ni ka ban kpɛm paam falli kuosidi ba la'ad la ani. Manɛ ban da pʋ'ʋs taaba. Yin la da pʋ mɔri fʋ gʋn suak zin'iga. Ti wʋsa da gbɛɛndi dɔɔg la teŋ. Li da malisimɛ m yipaallin la bɔzugɔ, saa kʋ lɛn niid ka m ya'am ian'ada. M ya'a ɛɛnti tʋm kulna, m mɔr zin'ikanɛ ka m na vʋ'ʋs. Bipumis la sieba kuosidi diib kɔn'ɔb kɔn'ɔb ka li an yɔn. M da kɛ ka m yɛlmugisa la digin ka m mɔr sumalisim.

PƲDIGIR AYUOBƲ

Mam nɛ Luusi da Sia'al taaba la.

Daar yinne ka m da yi m ta'ada duusʋg tʋʋma la ni kunna ka sia'al bipuŋ si'a ka o na an wʋʋ yʋma piinɛ ayuobʋ. Bipuŋ la da vɛnlnɛ galis ka m nini bun ku'om. M da bɔɔdi m sɔns nɛ o ka lɛɛ zi' man na yɛl si'ela. M zumalisiŋ anɛ ye o da tisimmɛ o ta'ada ye m duusi tis o. Man da duusi naae la ka yɛl o ye li ka' yɔɔdɛ, ka o pʋ'ʋsim hali ka pa'alim ye o yʋ'ʋri an Luusi, ka o kennɛ St. Michael J S S la ni ka na naae yʋʋm kaŋa. Sakur la da kpi'enɛ kyekyeku zin'igin la. Mam mɛ da pa'al ye man yʋ'ʋri an Mensah Bonsu ka an na'atita'ar kanɛ sʋ'ʋe zuotita'ar teŋin la widaan biribiŋ. Sɔnsʋg la nya'aŋa, m da yɛl o ye bɛogʋn wʋsa on kɛn kyekyeku zin'igin la na ka m duus o ta'ada la tis o zaalim. Luusi yʋ'ʋn da liebnɛ m sabua ka saŋa sieba ka m buon o ka ti kennɛ gɔsid sini. M da san'amid ligidi o san'an pamm ka li kɛ ka man tʋmmi nyɛt si'el la m pʋ lɛn yisid sieba n su'ada. Banɛ da bɛ zin'ikan la wʋsa da baŋ manɛ Luusi sabuod la yɛla. M da nam bɛnɛ Ankara n wa'ae Cape Coast nɛ Takoradi lɔr sitɛɛsin la ni tʋm ka zutɔɔg ti paam daar yinne. Li da anɛ bɛkɛʋg ka ta'ada duusʋg an kɛndaa, ka ti kpɛn wʋm lɔri niŋ wiigi bas ka li an laŋ-laŋ ka ti tɛn'ɛs ye li anɛ sibiti lɔr. M nɔɔri yɛla ka ti nyɛ ka pulis lɔr an kup ka lɔrnam bɛdegʋ dɔl ka pulis sɛɛnb hali. Ka ba kpɛn signa saɛn nɛ ba balayaa kat banɛ zin' suor nɔnya ni tʋm la ye ba basim zin'ig la. Ti da zi' tinamɛ na niŋ si'em, amaa ba da dʋn'oe nɛ kirʋ n sigi ti.

FOTO

Ba da pin'ili vaad kpikpinkpinnib la la'ad la lɔbid yɔɔg-yɔɔg ka gir-gir la kɛ ka nidib la'ad bɛdegʋ bɔdig. Teŋ la kpɛm da sa'an ye nidib da kpiisid suor kʋkpɛmisɛ ka ti pʋ gi'e ba ka li yʋ'ʋn libigi ti. Kpikpinkpinnib la tʋʋma la da kɛnɛ ka tempʋʋg la dian' hali. Pulis la da mɔr bʋʋd bɔzugɔ, nidib da pʋ tun'e kennɛ ba ya'aminɛ ka nian'asid. Banɛ zi'e gɔsid la sʋnf ma'aenɛ nɛ ban kaaɛn ti si'em la. Daba atan' muma-muma ka mam pʋ tʋmm, bɔzugɔ pulis la da pʋ siak ye ti lɛn tʋm suor nɔɔrinɛ. M ligidi yʋ'ʋn da naae nɛ ka m yʋ'ʋn zin' yinnɛ tɛn'ɛsid suobanɛ ka m na lɛm pin'il tʋʋma. manɛ Luusi da bɛnɛ taaba nɛ wʋʋ nwadisa ayuobʋ la ka m tɛn'ɛsi vʋ'ʋm malis nɛ. O da ɛɛnti yɛlim ye o pʋʋgʋ zabid ka m da' parasitamɔl tivɔnnim tis o. Bakuai mum ka Luusi pʋ kaae ma ka m gban'e ye bɛogɔɔ m saa na keŋ gɔs o. Man da nan tɛn'ɛsid ala la, m nyɛnɛ Luusi ka dau nɛ pu'asi'a dɔl o kpɛn' na. M da zi' dinɛ maanna ka lɛɛ tiri gur dinɛ na kena. Brada Kee onɛ gɔsidi ti yir la da tisi ba zin'isa. Ban da kpɛn zin'inɛ naae la ka Luusi tiesi kpa'am ka ye "biribiŋ la nwana". M ya'am da widig nɛ ka ɔnsir kɔɔdim. Ba da bigisi ba mɛŋ ye ba anɛ Luusi du'adib. Tinamɛ da bu'osi ba ken labaar la ka dau la yɛl ye; "daba ayi' nwa, Luusi fabinnɛ ye o pʋʋgʋ daam o. Bakuai kanɛ gaad la ni ka o ma daa mɔr o keŋ sibiti ni ka du'atanam la ye o mɔri pʋʋg, din ka li daamid o la. Ye on gban'e pʋʋg la nwadis atan' nwana. Luusi yɛli ti ye onɛ tis o pʋʋg la yʋ'ʋri an Mensah Bonsu ka o bɛ kpɛla, din ka ti kena ye ti baŋi li sida". Ban da ye m gandigim la, li da paae miti anu ka m zi' man yɛt si'ela, ba da gban'ammɛ ziim nɛ muug bɔzugɔ, dau la da yɛl si'el la wʋsa anɛ sida. Bisi'a da naan nya'aŋi maannim siaa ye, "Mensah, alaa nwadis ayuobʋ kpɛlim ka fʋ na an sɔ' saam". Ka yinne mɛ ye, "yɛla banɛ kenna siis ka fʋ na nyɛ ka li mɛŋ nyaam paae na". Dau la sʋnf da pɛlig nɛmmɛ hali nɛ man san'am o bipuŋ sakur tɔlisʋg la yɛla. Sida, pʋʋg la yɛla da kɛya ka Luusi pʋ nyaŋi sɔb o naar karingaad taaba la. Du'atanam la da yɛl o ye o yʋma la an si'em la, li nar ye o ken sibiti tu'ombi'el-tu'ombi'el  ka ba gɔsid o, linɛ mɛ an ligidtita'ar. M da pʋ mɔr yirɛ, ka mɛ ka' zi'esim, m zaŋ-zaŋ da anɛ m ta'ada duusʋg daka la ma'aa. Man da bɛ ani dummi m nu'u-ɛɛns ka pɔɔdi m yaanam nɔnya la ka yɛltɔɔg lɛm paad na. Dau kanɛ ta'ada ka m da di'e ka Odaw kɔldaug la di li nwadbanɛ gaad la paad na ka dau tita'ar dɔl o wa'am hali. Sɔ' da pa'al o mam bɛ zin'isi'a. O da kpɛn yɛlim nɛ sʋnpɛɛn ye o bɔɔd o ta'ada la. M da tu'as o lin daa niŋ si'em ka li bɔdig, amaa m fabilʋg la wʋsaa o da li' o tʋba nɛ. Ka dau kanɛ bɛ o nya'aŋ la yis si'el o gɛfa ni na ka li an gbauŋkanɛ bigisid ye o anɛ pʋlʋŋ. Ka o yɛlim ye on anɛ "siyaadi" (C.I.D) ka ba tʋm o ye o kena n dɔllimɛ kɛn pʋlis sitɛɛsin na ka m zu sɔ' ta'ada. O da zaŋ si'elnamɛ ga'ali m nu'us ka ba buonnɛ li ye "aŋkɔɔba" ka tansim ye m dɔl o. Abɔyɛla! Abɔ nimbaanliga! M da gɔs ka Luusi kummɛ. M da gɔsi m ta'ada duusʋg daka la ka gɔs Luusi kii, ka yʋ'ʋn dɔl dau la keŋ tempʋkanɛ ka m zi' ani.

FOTO

M yʋ'ʋn da tiɛn m saammɛ da bɔɔdi m saa an si'em bɛog na. O da bɔɔdi m zamis sʋ'ʋŋa ka keŋ univɛsti n ti an ninsʋŋʋ m teŋin. M da lɛn tiɛn m tikanamɛ da kpɛmisidim si'em ye m zamisim sʋ'ʋŋa ka kɛ ka m ittʋŋ an sʋm la. M yʋ'ʋn da kummɛ man tiɛn man da zan'asi ba nɔɔr ka kpɛn'ɛsi ba wʋsa nyan la yɛla ka ninta'am yuodi m nindaan bɔr-bɔr. Luusi da dɔllimɛ ɛnrig bi'ela ka fɛndigi lɛb. Tinamɛ ti kidig paltita'ar kanɛ wa'ae Jemes tempʋʋgin pʋlis sitɛɛsin baba la ka m nyɛ daad lɔr anina ka li sɔbi tabil ye, "Fʋm bʋd si'el la ka fʋ na bun" M da karimɛ li nɛ nɔɔr ayi', ka gɔmis zugʋ siak ye li anɛ sida, mam bunnɛ dinɛ ka m bʋd.

BU'OSA

1.            Gbauŋ kanɛ ka fʋ karim la pian'azug an bɔ?

2.            Anɔ'ɔn yɛla zu'oe gbauŋʋn nwa?

3.            Nidib ala mɔr tʋʋm gbauŋʋn nwa?

4.            Bɔɔ da kɛ ka Mensah Bonsu sɔb o karingaad taaba la gʋ'ʋŋɛ?

5.            Yɛlim yɛla ayi' dinɛ da kɛ ka Mensa Bonsu pʋ lɛn zamisid la.

6.            Bɔɔ da kɛ ka Mensah Bonsu lieb na'ayiiga?

7.            Li ya'a an fʋn ya'aminɛ, bɔɔ da maal ka Mensah Bonsu zuanama ayi' la gɛɛm la?

8.            Bɔ yɛla ka Mensah Bonsu da gban'e ye o keŋ Ankara la?

9.            Mensah Bonsu da dɛŋi zin'in Ankara ya baba?

10.          Anɔ'ɔnɛ da bigis Mensah Bonsu ta'ada duusʋg tʋʋma la?

11.          Sɔlʋŋ la yɛt ye saa ya'a ɛɛnti ni Ankara, bɔnamɛ maanna?

12.          Ku'om la n da badig zin'ig la nya'aŋa, Mensah Bonsu yʋ'ʋn da bɛ yaanɛ?

13.          Sɔm yɛltɔɔd wʋsa banɛ paae Mensah Bonsu sɔlʋŋʋn nwa.

14.          Yɛlimɛ fʋ zuanama atan' yʋda nɛ din yɛla ka fʋ bɔɔdi ba.

15.          Fʋ na bɔɔdi bɛog sa fʋ ti an ta'adduusa? Bɔ ka fʋ yɛla ala?

16.          Fʋ mɛŋ ya'aminɛ, tʋbpʋwʋmmim naar an wala?

17.          Sɔlʋŋ la ni yɛl ye yɛla atan' maan ninsaal sʋm. Ligidi nɛ zupʋt sʋŋ nɛ ......Bɔ?

18.          Ya'am bɔ ka fʋ zamis gbauŋ kaŋa ni?

19.          Fʋn ya'a aannɛ Mensah Bonsu fʋ naan sa'alinɛ fʋ taaba ye bɔ?

20.          Gandigim siilima banɛ dɔlla

21.          Ba gban'afnɛ muda

22.          Ba gban'afnɛ ziim nɛ muug...........................

23.          Kpa'ab nɛ tʋ'ʋsʋg kɔn'ɔb-kɔn'ɔb an wala?

24.          Saa la kpa'aenɛ gbin an bɔ?

25.          Sɔlʋŋʋn la, baanlʋg nɛ kpɛlʋŋ bakir an wala?