Bugum kanɛ ka Atiig nyu'oe la

fire

Subclass of	physical phenomenon, combustion
Has use	roasting, cooking
Has cause	combustion
Has effect	thermal energy
Immediate cause of	burned area, heat, ash
Has characteristic	hot
Unicode character	🔥

Daar yinne zaamnɔɔr ka Atiig saam zaŋ mankɛɛnsi nyu'oe bugum fittiri naae, ka Atiig yɛl ye, "m ya'a na nyaŋe nyu'on bugumm

li naan malisinim pamm".

Atiig saam daa yɛl ye, "da di'em nɛ bugum kpankpnanɛ! Fʋ wʋmya? Bugum ka' sʋm, bugum tun'e di ya' musmus. Li tun'e di pɔɔd nɛ fuud nɛ ligidi nɛ la'asʋma bɛdegʋ."

Ka Atiig bu'os ye, awoo m ba'a, fʋ ya'a yɛl ye bugum ka' sʋ'ʋm, bɔɔ kɛ ka nidib mɔr bugum dugid ka lɛn mɔri maan si'elnam bɛdegʋ? Ka o saam la' ka ye, "Tɔ, Atiiga, bugum anɛ bʋnsʋŋ hali tis ninsaal, amaa banɛ mɔr bugum tʋm la, ba ɛɛnti gʋ'ʋsidnɛ  ba mɛŋ. Ba ya'a maal fattim bi'ela, yɛl kena." Ka Atiig ye, "Awɔɔ! m yʋ'ʋn gban'ae li gbin."

Atiig nɛ o du'adib nɛ o bier nɛ o pu'aba ayi' bɛnɛ Akara. O saam yʋ'ʋr anɛ Baaba Abʋgʋr.  O anɛ kampinta ka mɔr o tʋʋma dɔɔg zin'ikanɛ ka o sʋŋid dasambaanlʋg ka ba maan teebul vɛnla nɛ kuzɛr vɛnla nɛ kabɔt vɛnla nɛ la'ad bɛdegʋ kuosid. O kampinta tʋʋma la kɛya ka nidib pamm mi' o teŋin la.

Atiig ma yʋ'ʋri an Alamisi ka o an kpikpinkpin. O kuosidi busa nɛ boodia nɛ baŋki nɛ zɛnvaand da'an. O anɛ pʋpiel, dinzug,  nidib bɛdegʋ nɔŋʋ nɛ.

Atiig bier yʋ'ʋri an Ayaab. O daa naae nɛ Junior High School (JHS) daara-daara ka gur o gbana yiib na.  O bɛnɛ kampinta dɔɔgin la sʋŋid o saam. Atiig tanp ayi' la anɛ Atampʋʋr nɛ Azuma. Atampʋʋr bɛnɛ JHS dɔɔd ayi' ka Azuma on nam bɛ pramiri sakur dɔɔd ayuobʋ.

Akara teŋin la mɔr ya' bɛdegʋ; ba pil ya' la tita'am nɛ kɛnmisi. Ba yir la paas ya' sʋma kalline ba teŋin la. Atiig nam teŋin la pʋ mɔr na'asaabugum, yʋ'ʋŋ ya'a sɔbɛɛ nidib ɛɛnti nyu'oe nɛ kʋnkɔna bugum ka sieba nyɔ'ɔd kandirnam. Banɛ kuosid la'ad suor kʋkpɛŋ la maalnɛ ba mɛŋ pufpufnamɛ mɔri nyɔ'ɔd.

FOTO

Kʋdimin la, Baaba Abʋgʋr nɛ o yidim da nyɔ'ɔdi kandir bugum yʋ'ʋŋ. Li nya'aŋ ka Baaba Abʋgʋr nyɛ ka kandir bugum la tun'e lieb yɛl, dinzugɔ o da pʋ lɛn nyɔ'ɔdi li. O ye kandir bugum tun'e lieb yɛl, li kas-kas anɛ nidibi na gbis ka tam pʋ kpiisɛ. Li mɛ tun'e di nidib arezak. Saŋa wʋsa o ɛɛnti yɛt o yidim ye ba baŋime ba mɛŋ nɛ bugum.

Daar yinne zaamnɔɔr ka Baaba Abʋgʋr mɔr fittanam ayi' nɛ mankɛɛnsi ayi' kul na. O daa da'a banɛ Baaba Apul sitɔɔ ni. Baaba Apul sitɔɔ la gat sitɔɔnam la wʋsa ba yaan la. Li pʋ lal nɛ Baaba Abʋgʋr yirɛ. Sitɔɔ la mɔr la'abanɛ ka nidib bɔɔd ye ba da' wʋsa. Ba nɔŋɛ ba tʋma Atiig Baaba Apul sitɔɔn la, bɔzugɔ Baaba Apul anɛ pʋpiel. Baaba Apul ɛɛnti tisid banɛ kennɛ o san'anɛ da'ad la nɛ bʋnmimila.

FOTO

Lin daa bɔɔd sɔp la, Baaba Apul daa ɛɛns o fittanam la nɛ ka niŋ karinzi, ka yis mankɛɛnsi bielif yinne nwɛ' bugum. Bugum la daa kpɛn la'aŋɛ vugur ka li malis Atiig hali ka o tans ye, 'bugum!' Li pʋ yuugɛ ka fitta la niee dɔɔgʋn la nyain ka li malis sɔ' wʋsa amaa Atiig bʋn la daa gati ba wʋsa. O daa kpans o saammɛ dɔl suosi'a nyu'oe fitta la ka yɛl o mɛŋ ye o na mɔɔ gɔs ye on na ti nyaŋe nyu'oe bugum daar yinnee.

Baaba Abʋgʋr daa zaŋ mankɛɛnsi la su'anɛ, bɔzugɔ o daa nyɛ ka mankɛɛnsi la nwɛ'ɛbi malis Atiig si'em la, o na bɔɔd ye o nwɛ' gɔs. Lin daa yi bɛogʋn la ka Baaba Abʋgʋr gaad o tʋʋma ka kpar mankɛɛnsi la nɛ lɛbis. Lin nya'aŋ ka Atiig kpɛn' o saam dɔɔgʋn ye o ie mankɛɛnsi la. O daa ied ka yɛl ye, 'Baaba ye banɛ zi' gu'usigɔ ka bugum ɛɛnti an yɛlli tisi ba. M ya'a nyɛ mankɛɛnsi la m na nyu'oe bugum ka gu'usi m mɛŋ tutuaa  ka kʋ paam yɛllɛ ka sɔ'ɔsɔ kʋ baŋ ye m nyu'oe bugumm.

Atiig daa ie mankɛɛnsi la nɛ gilig wʋsa ka lɛɛ pʋ nyɛɛ lii. O daa wʋm ka o taun Atampʋʋr buon ye, 'Atiiga! Atiiga, fʋ bɛ yaanɛ?' Ka Atiig bas mankɛɛnsi la ieb ka keŋ o taun la san'an. Daar yinne zaam ka Baaba Abʋgʋr nyu'oe fitta la naae ka o zua Baaba Apaaspiiga kena ye ba sɔns. Sankanla Atiig daa pʋ bɛ yinnɛ, o maa daa tʋm o ye keŋ da' zɛnma'asa Asibi san'an na. Asibi anɛ ba kpi'a. Baaba Abʋgʋri daa nyu'oe fitta la naae la, o daa yinɛ ye o zi'el Baaba Apaaspiiga ka tam ka pʋ zaŋ mankɛɛnsi la lɛbisi kparɛ. O zaŋnɛ pa'al  kabɔt zug sɔnsig dɔɔgʋn la ka sɔ'ɔsɔ daa pʋ nyɛɛ lii. Li yimbɛog la daa anɛ Asibiddaar ka biis la daa ka' yin la. Ayaab daa bɛnɛ zakin piesid ka bipumis ayi' la mɛ bɛ dɔbilin pu'alim. Baaba Abʋgʋr daa gaad o tʋʋma dɔɔgʋn ka Alamisi mɛ gaad da'an.

FOTO

Atiig daa kpɛn sɔnsʋg dɔɔgʋn la nyɛ ka mankɛɛnsi la pa'ae kabɔt la zug ka li niŋ o malisim pamm. O daa zaŋ mankɛɛnsi la nɛ pa'al o nyɔ'ɔg zug ka ye, bareka paam o saam nɛ on bas mankɛɛsi nwa kpɛla la. Li nya'aŋ ka o la' mua-mua ka lɛbigi li gɔs kpɛ ka fɛndigi li kpa kpɛ. Mankɛɛnsi la daa damid sigsig la ka o la' muai ka ye "manɛ nwa yʋ'ʋsɛɛ"? zina m na nyu'oe bugum.

O daa zaŋ mankɛɛnsi la nɛ kpɛn' o saam dɔɔgʋn zin'kanɛ ka sɔ'ɔsɔ kʋ nyɛ o. O daa yis mankɛɛns bielif yinne nwɛ' amaa ka li lɛɛ pʋ la'aŋɛ. Ka o lɛn fuoe yinne nwɛ'ɛ paas, ya'asɛɛ bugum pʋ la'aŋɛ. Atiig daa pʋ bas mɔɔrɛ ka yis linɛ paasid atn' la nwɛ'. Saŋkan yʋ'ʋsɛ bugumpielim daa la'aŋ ka lɛɛ vunlʋg o nu'ug ka o zaŋ mankɛɛnsi la bas ka zɔɔ yii keŋ o zuanam san'an ye ba nwɛ' bɔɔl.

FOTO

O daa pʋ tɛn'ɛs baa bi'ela ye mankɛɛnsi kanɛ ka o nwɛ' la tun'oe zi yɛl naa. Mankɛɛnsi la daa linɛ gbauŋbil si'a zugu la'aŋ ka pɛbisim da'ae bugum la ka li mɛ la'aŋ takoro tɛŋir. Bugum la daa la'aŋ takoro la mɛŋ nɛ li fuug la, li daa kpɛlim bi'ela ka li la'aŋ mɔpil la wʋsa. Saŋkan la wʋsa Atiig bier nɛ o tanp la wʋsa daa bɛnɛ ba tʋʋma ni nɛ nimmua. Ba sɔ'ɔsɔ daa pʋ keŋe ba saam dɔɔgʋnɛ, dinzugɔ ba daa zi' linɛ maanna. Baaba Abʋgʋr zua yinne ka ba buon o ye Baaba Atu'asi la daa gat ka nyɛ bugum la dit. O daa tans ye, "bugum! bugum!" faanmɛ yakka! faanmɛyakka!. Ayaab daa bu'os ye bugumm? li anɛ sida? Bugum bɛ yaanɛ? O daa zɔ tɔ'ɔtɔ yi paalʋ nyɛ Baaba Atu'asi.Baaba Atu'asi daa tiesidnɛ takoro la nɛ li fuug la dit bugum la ka ye, kɛl ka ti kpiisi bugum la tɔ'ɔtɔ."

Ba daa zi' bam maan si'em-si'em, ka ɛɛnti zɔɔ lɛb kpɛ' ka zɔɔ lɛb kpɛ' ka pʋ nyaŋi niŋ tʋʋliga-tʋʋligaa, ka mɔɔd ye ba va tintannɛ kpiis bugum la. Takoro la nɛ takoro fuug la daa kpɛn ditnɛ ken. Atampʋʋr nɛ Azuma daa wʋm ka Ayaab nɛ Baaba Atu'asi tansid ye , bugum! bugum! sʋŋimi yei,sʋŋimi yei. Ba daa zɔ tɔ'ɔtɔ yi ye ba gɔs ye bɔɔ maalɛ, Ka nyɛ ka ba taun la nɛ Baaba Atu'asi mɔɔd ye ba kpiis bugum la. Ba daa kpa'ae ku'om tud takoro la ni amaa bugum la daa pʋ kpiigɛ.

Bugum la labaar daa paae nidib la tɔ'ɔtɔ ka nidib daa zɔɔ kɛn Baaba Abʋgʋr yir na ye ba sʋŋe kpiis bugum la. Ba sieba daa mɔri tintan ka sieba kɔ wil-ma'asa tibanɛ zi'e yin yammin la zug. Baaba Abʋgʋri daa wʋm labaar ye o takoro dit bugum la, o daa bu'os ye ka bɔɔ lɛɛ zi bugum la na?. O daa dɔl o tʋʋma dim la kul, ban paae la ka bugum la bɔɔdi kpiigir ka ba sʋŋ ka ba kpiis bugum la wʋsa.

FOTO

Atiig ma mɛ daa zɔɔ paae yinna ka li niŋ o nɛ yɛlnyalima on wʋm ye bugum ditti ba yin la. O daa bu'os ye, "ka bɔɔ zi bugum la na?" Pu'abibis la sieba daa dɔl o kɛn yin la na. Ba daa paae na ka bugum la pʋn kpiigi naae. Baaba Abʋgʋr daa pʋ'ʋs banɛ sʋŋe kpiis bugum la wʋsa, li kas-kas anɛ Baaba Atu'asi. li ya'a ka'annɛ onɛ, yir la wʋsa naan diin bugum. Ka Baaba Abʋgʋr yɛl Baaba Atu'asi ye, m pʋ'ʋsya pamm.

Nidib la wʋsa daa widigi kuli ba yaan ka sɔ' wʋsa pian'adnɛ bugum la yɛla. Ba wʋsa daa mɔɔdnɛ ye ba baŋ lin niŋ si'em-si'em ka bugum la la'aŋ. Baaba Abʋgʋr daa mamisidnɛ ye Atiigi na nyu'oe bugum la amaa o daa pʋ yɛl si'ela. O daa gɔs tɔ'ɔtɔ giligi gilig ka pʋ nyɛ Atiiga, ka bu'os ye Atiig di'e yaanɛ? Ayaab nɛ o tanp la daa lɛbis ye, Baaba, ti zi' on bɛ zin'isi'a.

Labaar daa paae Atiig nɛ o zuanam la ye Atiig nam yin la'aŋɛ bugum, ka ba gu'oe ba bɔɔl la nwɛ'ɛb tɔ'ɔtɔ. Ba sieba daa zɔɔ keŋ Atiig nam yir ye ba gɔs ye bɔɔ maalɛ, amaa sieba daa zɔt bugum la nɛ ka zɔɔ kuli ba yaan. Atiig daa pʋ dɔl o taaba la kulɛ. O daa mi' ye mankɛnbielif la la'aŋ bugum la, o daa su'anɛ zaŋguom liiliŋ kanɛ bɛɛ ba yisuorin la. O daa wʋm nidib la lɛbidi kun ka yɛt si'el wʋsa, ka zɔt dabiem nɛ on na kul. O daa tien daakanɛ ka o saam daa kiibi mɔr fitta la kul na ka nyu'oe ba la. O daa tien o saam piaunk la ka gban'ae ye o ku kulɛ. Li daa kɛna ka o kʋ lɛn nyaŋi bɛ o suakin la. O daa san'am o nindaa kun ka yɛl ye lin an si'em wʋsa sɛɛ m kul. M na tu'as sida ka yi yɛllin, ka fʋ ya'a tu'asi fʋ sidaa li mɔr nyɔɔdi gat fʋn na fa.

Baaba Abʋgʋr nɛ o yidim la daa nam bɛnɛ bugum la pian'adin ka Atiig keŋ paae na, ka o ma bu'os o ye, bɔɔ maalifɔ? Fʋ bɛn'ɛdnɛɛ? Ka Atiig lɛbis ye ayei m ma. Ka Baaba

Abʋgʋr bu'os ye, fʋ bɛɛn yaanɛ hali kena paae saŋkaŋa? Atiig lɛbisʋg daa anɛ ye, mba'a, m pa'a nwɛ'edin nɛ bɔɔl nɛ m zuanam pʋ'ʋsim dɔɔg la baba. Baaba Abʋgʋr daa tʋgʋs ye, amaa fʋ zuanam la pa'a bɛɛn nɛ kpɛla, ban keŋɛ li pʋ yuugɛ. Atiig daa kiridnɛ ka yɛl ye, m saama, bugum la yɛla ka m pa'a zɔt dabiem nɛ man na kulna.

FOTO

Baaba Abʋgʋr daa tʋgʋs ye, ya'am ka'alim!, bugum maal bɔ? dinzugɔ fʋn pa'a wʋm bugum la yɛlaa? Atiig daa kaasidnɛ ka kirid ka yɛl ye, manɛ kɛɛn ka bugum la la'aŋ dinzug ka m pa'a zɔt dabiem nɛ man na kulna. Ɛhɛɛn, sida yʋ'ʋn yina bɛɛ, mam pa'a pʋn mamis ye fʋ lamis bugum la amaa m pa'a gu'usidnɛ ye m baŋ sida la. Fʋn tu'as sida la zugɔ m kʋ bʋ'ʋfɔ, li ya'a kulin tun'oe ka an si'em wʋsa li bɔɔd ye biis tu'as sida. Da di'em nɛ bugum kpakpn ya'asɛ ka bugum anɛ tɔɔg, bugum tun'oe kʋ nidib. Li tun'oe kɛ ka nidib kɔ'ɔŋ gbɛɛnsa, ka san'amɛ ba arezak wʋʋ ya fuud bɛɛ pɔɔd bɛɛ ligidi nɛ la'ad bɛdegʋ. dinzugɔ, da li'en bugum. Fʋ gban'ae li gbinnɛ? Ɛɛn m baaba, m pʋ'ʋsya, m kʋ lɛm paasi li buudii. M pɔya, m mɛ na yɛli m zuanam wʋsa ye ba da si'em nɛ bugum.

Bu’osa

1. Sa'al bɔ ka Atiig saam daa tis o bugum yɛla?

2. Baaba Abʋgʋr daa da' fitta ayi' la nɛ mankɛɛnsi la yaanɛ?

3. Anɔ'ɔnɛ daa nyu'oe bugum la?

4. Anɔ'ɔnɛ daa nyɛ bugum la yiiga?

5. Bugum la daa ditta Atiig saam yir la, Atiig saam daa bɛ yaanɛ?

6. Bugum la daa dit la, Atiig daa bɛ yaanɛ?

7. Ba daa niŋ wala kpiis bugum la?

8. Atiig du'adibi daa bu'os o ye o keŋ yaanɛ la, Atiig daa lɛbisi li gbin wala-wala?

9. Pʋtɛn'ɛr bɔ ka fʋ mɔri tit kandirnam yɛla?

10. Sɔlʋŋ kaŋa bigisidif ya'am bɔ?