Ligid Pɛmisa

Pʋ'ʋsʋg

M pʋ'ʋsid nimbanɛ wʋsa daa kpɛn'ɛsi ba nu'ug ka m nyaŋi sɔb gbauŋ kaŋa nwa la. M pʋ'ʋsim tita'am kennɛ Malkil Abʋgʋr nɛ Azʋʋr Abdul Karim banɛ yi wiid la san'an. M mɛ pʋ'ʋsid kpɛɛm kanɛ sʋ'ʋe nɔɔryinne la'asʋg tʋʋma dim la. M mɛ lɛm pʋ'ʋsid fʋn kanɛ ye fʋ karim gbauŋ nwa la. Wina'am na sʋŋif.

Man Nikolas Salifʋ n pʋ'ʋsidi ya wʋsa.

Pin'ilʋg

Yauu! Gbauŋ yinne nwa ya'as. Gbauŋ kaŋa ye li pa'ali ti nɛ tinamɛ na dɔl suosi'a ka paam sʋŋiri tʋmmi ti tʋʋma ka li ken tuon ka ti nyɛt nyɔɔd bɛdegʋ. Sɛɛung nɛ ʋʋn wʋsa ti kpɛ'ɛŋidi ti mɛŋ tʋʋma pʋʋgin, amaa ti pʋ nyɛt nyɔɔd bɛdegʋʋ. Dinɛ kɛ ka li an wala la anɛ ye, fʋ ya'a dʋt tiig ka sɔ' pʋ tɛbigi fɔ, li dʋʋb tɔe nɛ hali. Ala mɛnɛɛ fʋ ya'a tʋmmi fʋ tʋʋma ka sɔ' pʋ sʋŋi fɔ, tʋʋma la kʋ keŋ tuon sʋ'ʋŋaa. Tʋʋma ya'a pʋ ken tuon sʋ'ʋŋaa fʋ kʋ nyɛɛ li nyɔɔd bɛdegʋʋ. Fʋ mi’i, suoya bɛ ka ti na nyaŋi dɔl ka paam ligidi bɛɛ tʋʋma la'adi pɛ'ɛŋi sʋŋi ti mɛŋ ka ti tʋʋma keŋ tuon ka ti paam nyɔɔd bɛdigʋ. Ti ya'a paam nyɔɔd bɛdegʋʋ, ti na nyaŋi gɔsi ti mɛŋ ka ti bɛllim an sʋm. M zuasʋŋɔɔ, karim gbauŋ kaŋa ka baŋ dinɛ bɛ li ni, ka li na sʋŋif bɛdegʋ. Nikolas Salifʋ

Apɛ'ɛŋ yɔlʋg ka yɔ yɔn ayi'

Mpuaka: nɛ Anɛmbɔ: pɛ'ɛŋ suma ye ba bʋd.

Mpuaka: M ka' sumbʋʋdaa na bʋdɛ, m di'ed yaani ka sɛɛung paae nwa?

Anɛmbɔ: Mam mɛ pʋ mɔra, amaa ti ya'a keŋa Azaato san'anɛɛ ti kʋ kɔ'ɔŋɛ.

Mpuaka: Dʋnna nidibi bɔɔd faaung si'ema, fʋ gɔs ka ti na ti paas ala?

Anɛmbɔ: Paari an baŋirɛ?

Mpuaka: Din laa m saa na isig na ka ti keŋ pɛ'ɛŋ suma la.

Mpuaka isigi paae Anɛmbɔ yir ka ba keŋ Azaato san'an.

Anɛmbɔ: M dakiigaa, fʋ sa gbis wala?

Azaato Laafi bɛ.

Mpuaka: Duoe wala?

Azaato: Laafi bɛ, bɛkɛung labaarɛ?

Anɛmbɔ: Li malis, ti bɔɔdi suma ye ti pɛ'ɛŋi bʋd ka ti lɛbis.

Azaato: Ya pʋm mi' ye mam pʋ kuoda, m ɛɛnti da' suma la nɛ digil ka mɔri pɛmisid nidib. Aninakam nyɛt nyɔɔd bi'el bi'eli sʋŋidi m mɛŋ.

Anɛmbɔ: Ti mi' din la wʋsa.

Azaato Ya bɔɔd ala?

Anɛmbɔ: Mam bɔɔdi boto.

Mpuaka: Mam mɛ bɔɔdi boto

Azaato: Yanamɛ bɔɔd si'em wʋsaa ya na paam.

Anɛmbɔ: M dakiigaa li kpɛlimmɛ yɛl yinne. Di lɛbisʋg saŋa ya'a paae, ala ka ti na paasɛ?

Azaato Ya zi'i? Fʋ ya'a di'e boto fʋ ti lɛbisidi boto ayi'. Fʋ mɛ ya'a di'enɛ laa, fʋ ti lɛbisidi laas ayi'. Di bɛnɛ ya san'an, ya bɔɔd bɛɛ ya pʋ bɔɔda?

Anɛmbɔ: Tinam mɔri ka kenaa? Li paki ti nɛ.

Mpuaka: Ti bɔɔd bɛɛ.

Azaato: Ban la ti' za'ambɛŋin la kem nɔki boto ayi' ka suma ya'a ti kpɛn vɔn yanam mɔr na. Ya di'edi boto ayi' ka na ti lɛbis boto anaasi. Da kɛ ka li ti an sam ka m bu'osida.

Anɛmbɔ nɛ Mpuaka: Waii, lin kʋ bɛɛ.

Anɛmbɔ: Ti na ti lɛb zaam na nɔk.

Mpuaka: Din laa ti na sɔs suori lɛb ka li anɛ tʋʋma win.

Azaato: Pʋ'ʋsimi yin.

Sɛɛung paae ya

Sɛɛung ya paae ya ka nid wʋsa nini mu'oe nɛ tʋʋma. Mpuaka nɛ Anɛmbɔ anɛ pu'abanɛ tisid nidib na'asi. Dinzugɔ ba daa pʋ namis ka paam dap banɛ mɔr na'akuoda ka ba nwɛ' ba sumpɔɔd la tisi ba. Pu'ab nwa yinɛ Buolna'ateŋ na. Buolna'ateŋ pu'ab pʋ zɔt gbanya'am, ba bɔɔd tʋʋma hali. Ba wʋsa daa pɛmis nɛ suma kua. Bʋdig saŋaa ba niŋidnɛ nɔɔr yinnee sʋŋid taaba. Asʋŋ taaba la daa kɛ ka ba nyaŋi bʋdi ba suma la wʋsa naae hali ka nidib bɛdegʋ nam bɛ suma bʋdigin. Din ti paae suma dɔɔnb saŋa la ba daa lɛn niŋɛ nɔɔryinne sʋŋ taaba. Oŋa suma dɔɔndi zina ka oŋa din mɛ dɔɔnd bɛog asɛɛ Bɔk da'adaar ma'aa ka ba vʋ'ʋsid. Sɔ' kae vi'id kennɛ, asɛɛ onɛ ka' laafi ma'aa. Li pʋ yuugɛ ka ba dɔɔn ba wʋsa sumaa naae. Din ti paae suma vɔɔnb win la ka ba lɛn niŋ nɔɔryinne ya'asi sʋŋ taaba. Ba ya'a vɔɔn aza'ala suma zinaa ba na lɛn niŋ nɔɔryinnee zii li wʋsaa kuli o yin ka bɛog nie ka ba keŋ vɔn yinne suma mɛn. Bɔk da'adaar ma'aa ka ba vʋ'ʋsid. Buolna'ateŋ pu'ab baŋ ye nu'ug yinne pʋ bɔbigid tɛ'ɛga, dinzugɔɔ ba tʋʋma wʋsa ba la'asid nɛ sʋŋid taaba. Yanam mɛ ya'a niŋ nɔɔryinne la'asidi sʋŋid taaba tʋmmi ya tʋʋmaa, li na malis hali. Nɔɔryinne an paŋ. Nɔɔryinne tun'e maal yɛla wʋsa.

Sam yɔɔb saŋa paaya

Ʋʋn nienya ka sɔ' wʋsa tʋm o tʋʋmaa naae. Anɛmbɔ daa vaae o suma la su botnamin. O daa paamnɛ boto ayi' nɛ laa, amaa Mpuaka on daa paammɛ boto ayi' ma'aa. Daar yinne ka Ndɛraug keŋa Mpuaka yin ka ba sɔnsʋg pʋʋgin ka Mpuaka fabil ye on daa paamnɛ sumboto ayi' ma'aa, ka bɔɔd ye o nɔki li wʋsa keŋ yɔ Azaato sam. Ka Ndɛraug ye, "Fʋ anɛ gɛdʋgʋ paam boto ayi' ma'aa ka bɔɔdi fʋ zaŋi li wʋsa keŋ yɔ sammɛɛ? Kem tis o boto nɛ laa ka yɛl o ye fʋn daa paam si'el zaŋi la." Mpuaka lɛbis ye, "Ala ka' sʋ'ʋm, m ya'a niŋ alaa m kʋʋ m bɛogʋ sɛn'. M ya'a ti lɛm bɔɔd daasi'erɛ o kʋ tisima, ka mɛ na mɔɔl ye m anɛ samdit. Nyangiŋ sɔn'e nyanwɔk. M ya'a lɛɛ tis o ka zin' zaalim sɔn'e tinamɛ na ti tɛɛd taaba ka nidib kʋ tisim bʋʋd. M mɛ pʋ bɔɔd ye sɔ' ti zɛrigima. Ayei, m tisid o nɛ. M pʋ bɔɔdi sɔ' ti pian'am ka kʋ tun'e gɔdigi m zug agɔllɛ. Zaam ya'a ma'ae m na keŋ yɛl Anɛmbɔ ka ti keŋ yɔɔ ti sam."

Ndɛraug: Yanam ɔɔn, ya zɔt sam hali. Bɔ ka fʋ namis anwana ka kʋ nyɛ li nyɔɔd baa bi'ela?

Mpuaka: Li ka' yɛllɛ, m ya'a yɔɔ m sam la ka laafi bɛ m na ti lɛbi pɛ'ɛŋ.

Ndɛraug: Li wʋsa an sʋm. Fʋn gban'e si'em la mɛ an sʋm. Fʋ ya'a pɛ'ɛŋ si'el ka nyaŋi yɔɔ li wʋsa, li an sʋm. M na kul ka zaam ma'ae ya.

Mpuaka: Mam mɛ yiti wa'ae nɛ Anɛmbɔ san'an.

Ba yɔ suma la lɛbis

Mpuaka paae Anɛmbɔ yir ka o pʋn sɛn sumboto ayi' la digil. Anɛmbɔ on sɔn'e Mpuaka bɔzugɔ, on daa nyɛ sunlaa nyɔɔd. Ba daa bɛlimi ba pu'a taaba ka ba sʋŋi zi sumboto anaasi la wʋsa keŋa Azaato yir. Azaato daa pʋ'ʋsi ba bareka ka yɛli ba ye sɛɛung ya'a paae ban lɛmma ka ba ya'a bɔɔd botnam si'em wʋsaa ba na nyɛ. Mpuaka daa tʋmnɛ tʋʋmzaal. Sumboto kanɛ aan o nyɔɔd la la ka o zaŋi tis Azaato la.

Zi'ilim san'am dunia. Mpuaka nɛ Anɛmbɔ zi' ye ninsieba bɛ sʋŋid tadimnamɛ ba tʋʋma pʋʋginɛ, daasi'erɛ, fʋn mɛ zi'. Suoya bɛ ka ti na dɔlis ka paam ligidpɛ'ɛmmɛ tʋmi ti tʋʋma.

Yʋ'ʋŋ sakur zamisʋg

Agbambil daa yɔ'ɔg yʋ'ʋŋ sakur Buolna'ateŋ.Sakur la an sʋm hali. Ba sɔnsid a-du'amak yɛla nɛ ku'osʋŋ yɛla nɛ dikanɛ maan niŋgbiŋ yɛla. Ba mɛ sɔnsid kuob nɛ gʋ'ʋl yɛla hali nɛ a-pɛ'ɛŋ ligidi tʋm tʋʋma yɛla nɛ yɛla kɔn'ɔb kɔn'ɔb dinɛ daamidi ba bɛllimin. Dap nɛ pu'ab ken buolna'ateŋ sakur la, hali Mpuaka nɛ Anɛmbɔ mɛ ken. Yʋʋm yinne pʋʋgin ka pu'ab nɛ dap la baŋ karʋŋ nɛ sɔb. Ba mɛ zamisid gɛligir ka na tun'e gɛlig ligidi ka li pʋ tɔiya. Yʋ'ʋŋ sakur la ni ba daa zamis ye ba ya'a niŋ nɔɔryinnee, ba tun'e paam ligidpɛ'ɛmmi tʋmi ba tʋʋma. Fʋ ya'a pɛ'ɛŋ ligidi banki ni bɛɛ Gɔmma ya'a pɛ'ɛŋif ligidi bɛɛ ba tisif nɛ tʋʋma la'adɛ, li yɔɔd saŋa pʋ tɔi wʋʋ Mpuaka nɛ Anɛmbɔ daa namis si'em zaalim zaalim laa. Azaatonam taaba pʋ zɔt tidimnam nimbaanliga. Amaa Gɔmma ya'a sʋŋ nidibaa, o bɔɔdi nidib la paam nyɔɔdi sʋŋi ba mɛŋ.

Agbambil daa sa'al dap nɛ pu'ab la ye ba maalim nɔɔryinne ka ba na paam sʋŋiri tʋmi ba tʋʋma. Nɔɔryinne la'asʋg anɛ yanamɛ na la'asid taaba ka gban'e tʋʋmkanɛ na an sʋm tisi ya wʋsa. Ka li anɛ tʋʋmkanɛ na mɔr nyɔɔd bɛdegʋ naa tisi ya. Ya ya'a bɛ tʋʋma la ni ka bɔɔd sʋŋirɛɛ, Gɔmma tun'e tisi ya ligidi bɛɛ tʋʋma la'ad. Nɛ'ɛŋa na kɛ ka ya tʋʋma la yalig.

Nɔɔryinne la'asʋg suoya

Buolna'ateŋ pu'abi niŋ nɔɔryinne sʋŋid taaba si'em la an sʋm. Suosieba bɛ nar ye ya dɔl ka Gɔmma baŋi ya ti'ir. Ya ya'a dɔl suobama, sɔ' wʋsa na baŋ ye ya sid mɔr nɔɔryinne. Ya ya'a mɔr nɔɔryinne la'asʋgɔɔ, ya na la'asid saŋa wʋsa. Ya tun'e la'asid nwadig nwadig bɛɛ dabpiinɛ anaas naasi sɔnsidi ya nɔɔryinne tʋʋma la yɛla. Dinɛ paas anɛ ye ya na gaŋi ya tuongatib. Ka tuongatib la pʋʋginɛɛ ya na mɔr kʋk daan onɛ na an la'asʋg la kpɛɛm. Ya mɛ na gaŋi ya ligidsu'ad nɛ ya gbansɔbid. Kʋk daan la tʋʋma anɛ ye o gɔs ka ya nɔɔryinne la'asʋg la keŋ tuon ka nɔŋgbanwa'ar kae. Gbansɔbid la tʋʋma anɛ ye o sɔb sɔnskanɛ ka ya gban'e ya nɔɔryinne la'asʋgin la. Ligidsu'ad la an onɛ na su'adi ya nɔɔryinne la'asʋg la ligidi.

Linɛ paas mɛ anɛ ya na gban'e yanamɛ na la'asidi ya ligidi la si'em si'em. Li tun'e an yɔlig kɔbisyi' nɛ pisnu bɛɛ yɔlʋg kɔbisnu nwadig nwadig.Ya la'asʋg daar wʋsa, sɔ' wʋsa na tis o ligidi. Li bɛnɛ ya mɛŋ paŋi na tun'e si'em ka ya la'asid. Ya ya'a la'as ligidi la ka li zu'oe bi'ela, li sʋm ka ya mɔri lii keŋ digil baŋkin.

Adigil ligidi bankin

Ya pʋm mi' ye ligidi ya'a su'a yinnɛ, li iedi yɛla nɛ pian'abibis. Ligidi ya'a su'a yinnɛ, nidib na daam ligidsu'ad la ye ba bɔɔd pɛ'ɛm. Nɛ'ɛnam wʋsa na mɔri dauŋʋ kena. Ya ya'a su'adi ya ligidi yinnɛ, na'ayiis tun'e zu. Ayei, da su'adi ligidi yinnɛ ka li mɔr dabiem nɛ ya'amnwa'ug. Nimbabig ligidi su'adi baŋkin ka ka' yinnɛ. Ligidi ya'a digil baŋkinɛ sɔ' kʋ nyaŋi zuu ka bugum mɛ kʋ dii lii. Linɛ paas mɛnɛ, fʋ ligidi ya'a bɛ baŋkinɛ, baŋk la dim na paasidi fʋ ligidi la nyɔɔd nwadis ayuobʋ wʋsa ni. Ka' din ma'anɛ, fʋ ya'a digili fʋ ligidi baŋkinɛ, Gɔmma nɛ baŋk dim mi' fʋ ti'ir ka fʋ ya'a ti bɔɔd sʋŋir bɛɛ ligidpɛ'ɛmmɛɛ li kʋ tɔi pamm nɛ. Dinɛ lɛm paas anɛ ye na'asaanam ya'a bɔɔd ye ba sʋŋ nɔɔryinne dima, ligidi la pʋ tisidi ya nu'uginɛ, li wa'ae nɛ paasidi ya ligidkanɛ bɛ baŋkin la. Li nar ka nɔɔryinne la'asʋg dim wʋsa sɔb gbana tis Teŋ Maalʋg Lʋgir kanɛ buon ye, (Department of community development) la nɛ zin'ikanɛ sʋ'ʋe nɔɔryinne tʋʋma yɛla buon ye, (Department of co-operative) la. Tʋʋma ayi' nwa dim mi' suoya banɛ ka ya na dɔl ka Gɔmma bɛɛ na'asaanam sʋŋi ya.

Nɔɔryinne la'asʋg gban'ar

Mpuaka nɛ Anɛmbɔ daa yɛli ba pu'ataaba ye ba zin'in ka gban'e gɔs ban na niŋ si'em ka sʋŋi ba mɛŋ ka Gɔmma baŋ ti'ir ka sʋŋi ba. Sɔ' daa pʋ ki'isɛ ka ba la'as Buolna'ayin. Ba daa gban'e ban na tʋm si'eli ba nɔɔryinne tʋʋma pʋʋgin. Ba sɔnsʋg la daa anɛ anwa:

Abʋpuak: Ya pʋm mi' ye ti wʋsa tuodi kpaam ka li sʋŋidi ti. Ti nyɛt nyɔɔd bi'el bi'el ka mɛ nyɛt kpaam maanɛ ti diib.

Ndɛpuaka: Li ka' zina ka ti tʋm kpaam tʋʋmaa, ti mɛŋi pi'isid nyuuni la ka mɛ da'ad bi'el bi'eli paasid. Ti ya'a na paam ligidi bi'ela pɛ'ɛŋinɛ, ti tun'e da' nyuuni la bɛdegʋ digil ka maan kpaam la saŋa wʋsa.

Amaalsʋm: Tinamɛ sadigin sʋŋid taaba laa nyuuni ya'a zɛm si'em wʋsa ti tun'e tua ka li pʋ tɔiya.

Asʋmbʋn: Li ya'a an mam pʋtɛn'ɛrɛ, ti gban'am kpaam la tuob nu'us ayi' ka li na sʋŋi ti.

Ba wʋsa: Ɛɛn, ti siak ya, ti gban'e nɛ kpaam tʋʋma.

Akudug: Nannannaa kɛli ka ti gaansinɛ ti tuongatib ka ba gɔsi ti tʋʋma la yɛla.

Awimpuaka: Sida, kɛli ka ti gaansinɛ ba.

Tuongatib gaansʋg

Ba daa gaŋi Mpuaka ye o aan ba kʋk daan, ka gaŋi Anɛmbɔ ye o aan ba gbansɔbid. Mmabʋn ka ba daa gaŋ ye o aan ba ligidsu'ad. Yʋ'ʋŋ sakur la sʋŋ Buolna'ateŋ pu'ab ka ba bɛdegʋ mi' karʋŋ nɛ sɔb. Ba tuongatib atan' la wʋsa mi' karʋŋ nɛ sɔb. Pu'ab la daa siak ye nwadig wʋsa ba na la'asid yɔlʋg kɔbisyi' nɛ pisnunu. Ba daa lɛn zi'eli ba la'asʋg dabisir ka kɛɛs taaba ka widigi kuli ba yaan.

La'asʋg dabisa

La'asʋg daar wʋsa ba tita'am daa ken. Anɛmbɔ onɛ aan ba gbansɔbid la daa sɔbidi ba wʋsa yʋda niŋ gbauŋʋn. Ba wʋsa daa la'as yɔlʋg kɔbiyi' nɛ pisnunu la ka Anɛmbɔ sɔb ligidi la wʋsa an si'em niŋ gbauŋʋn. Mmabʋn onɛ aan ba ligidsu'ad la mɛ daa sɔb nidib la yʋda nɛ ba ligidi niŋ gbauŋʋn. Buolna'ateŋ nɔɔryinne pu'ab la la'asid taaba nɛ nwadig nwadig. Ba mɛ lɔbidi yɔlʋg kɔbisyi' nɛ pisnunu la'asidi digin. La'asʋg daar wʋsa Anɛmbɔ nɛ Mmabʋn na karim ba gbana la tisi ba ka ba baŋi ba tʋʋma la ken si'em nɛ ba ligidi la'asi zɛm si'em. Ba la'as ligidi bi'el bi'el ka li paae yɔn tusa anu bɛɛ miliyɔn yinne (GHs100). Mpuaka nɛ Anɛmbɔ nɛ Mmabʋn daa mɔr ligidi la keŋ digil baŋkin. Ba daa keŋ nyɛ koperetif kpɛɛm (Co-operative Manager) la ka o maal ligidi digilʋg gbauŋʋ tisi ba ka ba nyaam mɔri keŋ baŋkin.

Yanamɛ na niŋ si'em ka digil ligidi baŋkin

Ya ya'a bɔɔdi ya yɔ'ɔg bank gbauŋʋ digin ligidi, sɛɛ ya ki'a foto gima la atan' tan'. Foto banɛ an niŋgɔɔnr bɛn la ka ba buon Nasaal ye, passport photo la. Nwadig wʋsa Mmabʋn na mɔr ligidkanɛ ka ba la'as la keŋ digili paas dinɛ bɛ bankin la. Buolna'ateŋ nɔɔryinne pu'ab la mɔr sumalisim. Ba nid yinne ya'a bɛn'ɛda, asɛɛ ba keŋ kaae o ka wik ku'om tis o. Sieba mɔri piini wʋʋ nanzʋ'ʋs bɛɛ yaarim kennɛ tisid ban'ad la. Ba ya'a la'asɛɛ ba tun'e sɔlim ka yʋ'ʋm yʋʋma ka wa' gɛuŋ. Ba daa sɛn nɔɔryinne fuud ka la'asʋg ya'a bɛ tempʋʋgin ka ba yɛɛ keŋɛɛ, ba ɛɛnti anɛ nyain ka bɛ ba kɔn'.