Iankim keŋ kʋ'ʋlʋmin la

Ashanti Region

Di yinɛ Wikipedia
Ashanti Region
region of Ghana
ContinentAfrica Dɛmisim gbɛlima
CountryGhana Dɛmisim gbɛlima
CapitalKumasi Dɛmisim gbɛlima
Located in the administrative territorial entityGhana Dɛmisim gbɛlima
Located in time zoneGreenwich Mean Time Dɛmisim gbɛlima
Coordinate location6°45′0″N 1°30′0″W Dɛmisim gbɛlima
Legislative bodylocal government Dɛmisim gbɛlima
Language usedAsante Dɛmisim gbɛlima
Economy of topiceconomy of Ashanti Dɛmisim gbɛlima
Map

Ashanti Region bɛnɛ Ya-dagɔbʋg Ghana sʋ’ʋlim ka paas atan’ daan region piinɛ ayuobʋ la banɛ zu’oe gati ba taaba ni. Li labisim anɛ wʋʋ 24,389 km2 (9,417 sq mi) dinɛ an piiga nɛ du’ali ayi, kɔbiga pʋʋgin (10.2 percent) Ghana tɛŋgbaʋŋ wʋsa ni. Di ya’a lɛn anɛ tɛŋ kanɛ ka nidib zu’oe, region la mɔr nidibi gaad baɛ kpɛlim la wʋsa, li mɔr nidib wʋʋ 4,780,380, lin yinɛ yʋʋm tusayi’ nɛ piinɛ yinnɛ ka ba da kaanl Ghana dim wʋsa la. Nidib piinɛ awai nɛ du’ali anaasi, kɔbiga pʋʋgin (19.4%) da bɛ region kan ni. Ashanti Region yʋ’ʋr yiya nɛ ba sanlima nɛ kooko tʋʋma la yɛla. Di anɛ tɛnkanɛ zu’oe ka li tɛmpʋtita’ar an Kumasi.

Din bɛ zin’isi’a[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

Zin’ig nɛ labisim

Ashanti Region bɛnɛ Ghana tensʋg. Di bɛnɛ longitudes 0.15W nɛ 2.25W sʋʋgʋn ka mɛ bɛ latitudes 5.50N nɛ 7.46N. Region la tɔtnɛ nɛ region nam ayuobʋ, Bono, Bono EastAhafo Regions banɛ bɛ Ya-datiʋŋ, Eastern region bɛ Ya-nya’aŋ, Central region bɛ Ya-nya’aŋ nɛ Western region South west. Region la pʋnɛ district nam pisi nɛ ayɔpɔi (27), ka ba wʋsa mɔr District Chief Executive nam.

Zin’ivɛnlla[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

Park nam

  • Bobiri Forest Butterfly Sanctuary
  • Bomfobiri Wildlife Sanctuary
  • Digya National Park
  • Kogyae Strict Nature Reserve
  • Owabi Forest Reserve and Bird Sanctuary
  • Recreation area nam
  • Centre for National Culture
  • Rattray Park

Historic site nam

Malima[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

Malima bɛdegʋ ka ba maan region la ni, ka banɛ nyɛ yʋ’ʋr anɛ Akwasidae nɛ Adae Kese. Malima bama anɛ Kambʋmis bʋʋdi la maan ka Ashanti mɛ paasi ba pʋʋgin. Ba maan malima lanɛ ye ba tien tuongatib nɛ nintitada banɛ lɛn kae dunia ya’asɛ. Baa ban lɛn kae dunia la, nidib la siak ye ba siis nan vʋi ka gɔsid banɛ vʋi la, nɛ ba tʋʋma ka mɛ lɛn nwɛ’ɛdi ba suora Adae malima la ni.

Zin’ivɛlla sieba

Buudi banɛ bɛ ani[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

Nidib kal

Nidib banɛ bɛ Ashanti Region la bɛdegʋ bɛnɛ Kumasi Metropolitan District. Yʋʋm tusayi’ la nidib kaalʋg saŋa la, region la da mɔr nidib 3,612,950, ka li pa’al ye region la teŋgbaŋi zu’oe si’em la (148.1 per square km) pʋ paae Central region (an162.2/km2) la.[1] Ashanti region nidib la tita’am yinɛ Akan bʋʋdi la ni ka an Ghana nidib du’am pʋʋgin (94.2%) ka 5% an teŋ sia dimi kilim Ghana dim yʋ’ʋs. Nidib bi’ela wʋʋ (5.8%) banɛ bɛ Ashanti ka’ teŋ kan bɛɛ Akanland bɛɛ Ghana nidiba, 3.7% yinɛ tɛɛns anu’ banɛ pin’ad na’asaal ka bɛ ECOWAS ka 2.1% mɛ yi ninsabilis tɛɛns sieba. Nidib banɛ bɛ anina kae ninsabilis tɛŋ nidib la anɛ 1.8% banɛ bɛ region la ni la wʋsa. Akans bʋʋdi la zuoe region la ni, ban anɛ 94.2% dʋam pʋʋgin. Nidib bedego (82.9%) banɛ an Akan bʋʋdi la anɛ Ashantis.[2][3][4]

Suoya[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

Ashanti region mɔr Kumasi Airport, linɛ sʋŋid Ghana sʋ’ʋlim suor kɛn. Suotitada anu’ (national highways) – N4, N6, N8, N10 and N6 – nɛ regional highways ka ba sieba an R52 nɛ R106 linɛ bɛ tis suokɛnnib.

N6 pal tita’ar la tɔ’ɔŋ nɛ Kumasi dɔlis Kwame Nkrumah Circle nɛ Nsawam nɛ N4 kɛŋ paae Accra. Region la tɔ’ɔŋ nɛ Central Region yinɛ N8 nɛ N10, babayi’ la yinɛ Yemoransa linɛ bɛ Central Region la. N10, tɔ’ɔŋ nɛ region la tɛŋpʋtita’ar linɛ an Kumasi la.

Gbaʋŋ zamisʋg[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

Senior high school nam

  • Tweneboah Kodua Secondary School- Akyerema(TKSS)
  • Dadease Senior High School, Dadease
  • Akomadan Senior High School, Akomadan
  • Dompoase Senior High School, Dompoasi
  • Afia Kobi Ampem Girls (Royal AKAGSHS)
  • Adanwomase SENIOR High School (ADASS)
  • Agogo State College, Agogo Asante-Akyem
  • Agona SDA Senior High School, Agona
  • Anglican Senior High School, Kumasi
  • Asanteman School (Real Assas)
  • Bankoman Senior High School, Banko[5]
  • Osei Tutu Senior High School (OT)
  • Bekwai SDA Senior High School
  • Ghana Armed Forces Secondary Technical School, Kumasi
  • Beposo Senior High School, Beposo
  • Collins Secondary Commercial School, Agog o Asante-Akyem
  • Effiduase Senior High School, Effiduase
  • Ejisuman Senior High School, Ejisu
  • Ejuraman Senior High School, Ejura
  • Fomena T.I. Ahmadiyya Senior High School, Adansi Fomena
  • Jachie-Pramso Senior High School (Ka di yʋ’ʋr da an MIGHTY JAPASS)
  • Komfo Anokye Senior High School, Wiamoase
  • Kumasi Academy, Asokore-Mampong, Kumasi
  • Kumasi Girls' Senior High School
  • Kumasi Wesley Girls High School
  • Kumasi High School
  • Obuasi Secondary Technical School (O.S.T.S)
  • Wesley Senior High School (WEHIS), Bekwai
  • Adventist Senior High School (ADASS), Bantama
  • Ofoase Kokoben Senior High School (OFKOSS)
  • Adventist Girls Senior High School (ADGISS), Ntonso
  • Opoku Ware Secondary School, Kumasi.
  • St. Louis Senior High School, Oduom
  • Nkawie Secondary Technical School.
  • Oppong Memorial Senior High School.
  • Osei Kyeretwie Senior High School, Kumasi.
  • Prempeh College, Kumasi.
  • Prince of Peace Girls Senior High School, South Suntreso, Kumasi.
  • Simms Senior High School, Fawoade
  • Bonwire Senior High Tech. School.
  • St Joseph Senior High School (Ehuren)
  • St. Monica's Senior High School, Mampong
  • Amaniampong Senior High School, Mampong
  • T.I. Ahmadiyya Senior High School, Kumasi
  • T.I. Ahmadiyya Girls' Senior High School, Asokore
  • Kumasi Technical Institute, Kumasi (KTI)
  • Jacobu Senior High School, Jacobu
  • Juaben Senior High School, Juaben
  • Yaa Asantewaa Girls' Senior High School, Tanoso
  • Kumasi Senior High Technical School (K.S.T.S),
  • Tepa Senior High School, Tepa. (GREAT TESS).
  • Mabang Senior High School, Mabang.
  • Aduman Senior High School, (Admass) Aduman
  • Dwamena Akenten Senior High School, (DASS) Offinso
  • Konongo-Odumasi Senior High School
  • Al-Azhariya Islamic Senior High School (AZASS) Old tafo_Kumasi
  • Islamic Senior High School (I-Sec) Abrepo

Sakur titada Ashanti region mɔr gɔmena universities nam atan’. A’sʋ’ʋm-mɛŋ universities nɛ colleges nam zuoe region region la pʋʋgin.

University nam

  • Kwame Nkrumah University of Science and Technology, Kumasi
  • Ghana Baptist University College, Kumasi
  • Spiritan University College, Ejisu
  • Garden City University College, Kenyasi, Kumasi
  • Akenten Appiah-Menka University of Skills Training and Entrepreneurial Development (formerly Kumasi Campus of University of Education, Winneba)
  • National Institute Of Information Technology, Kumasi Campus NIIT.
  • Kumasi Technical University, K-Poly
  • IPMC, Kumasi Campus
  • Akrokerri College of Education
  • St. Monica's College of Education, Mampong
  • Christian Service University College, Odeneho Kwadaso
  • Wesley College of Education
  • St. Louis College of Education
  • Akenten Appiah-Menka University of Skills Training and Entrepreneurial Development (formerly Mampong Campus of University of Education, Winneba)
  • Mampong Technical College of Education (MAMTECH)
  • S.D.A. College of Education, Agona

Nimma’asim yɛla[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

  • Komfo Anokye Teaching Hospital
  • Manhyia Hospital
  • Kwadaso SDA Hospital
  • Komfo Anokye Teaching Hospital
  • Kwame Nkrumah University of Science and Technology Hospital
  • Kumasi South Hospital
  • First care Hospital
  • Tafo Government Hospital
  • Suntreso Government Hospital
  • West End Hospital

Ninwisigir[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

Din pʋ si’em[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

Region la tʋmmi li tʋʋma nɛ dɔlisid local government system. Ka lin an siem anɛ, region nam la pʋdʋg nɛ mɔr MMDA's ban pisnaasi nɛ atan’ (Metropolitan yinne, Municipal ban piiga nɛ anii nɛ Assemblies pisi nɛ anaasi).[6] District, Municipal nɛ Metropolitan Assembly nam lal wʋsa kpɛɛm anɛ Chief Executive nɛ MP banɛ zie nɛ gɔmena nɔba zug amaa ka ba paŋ lɛɛ yinɛ Assembly linɛ ka li kpɛɛm an presiding member, ka Assembly members la mɛŋ da vɔɔti gaŋ. MMDA's la da nɔbigi yi piiga kɛŋ piiga nɛ anii yʋʋm tusir, kɔbʋs wai nɛ pisnii nɛ anii la (1988); ka lɛn nɔbigi yi piiga nɛ anii kɛŋ paae pisi nɛ yinnɛ yʋʋm tusayi’ nɛ anaasi la (2004); ka lɛn nɔbigi yi pisi nɛ yinnɛ paae pisi nɛ ayɔpɔi yʋʋm tusayi’ nɛ anii la (2008); ka lɛn yi pisi nɛ ayɔpɔi la nii nɔbigi paae pistan’ yʋʋm tusayi’, piiga nɛ ayi la (2012); ka nɔbigi yi pistan’ paae pisnaasi nɛ atan’ yʋʋm tusayi’, piiga nɛ anii la (2018). Ban an siem nannanna nwa:

District Capital Constituency Member of Parliament Party
Adansi Asokwa Adansi Asokwa Adansi-Asokwa Kobina Tahir Hammond NPP
Adansi North Fomena Fomena Andrew Asiamah Amoako

(Second Deputy Speaker)

IND
Adansi South New Edubiase New Edubease Adams Abdul Salam NDC
Afigya Kwabre North Boamang Afigya Kwabre North Collins Adomako-Mensah NPP
Afigya Kwabre South Kodie Afigya Kwabre South William Owuraku Aidoo NPP
Ahafo Ano North Municipal Tepa Ahafo Ano North Suleman Adamu Sanid NPP
Ahafo Ano South East Dwinyame / Adugyama Ahafo Ano South East Francis Manu-Adoabor NPP
Ahafo Ano South West Mankranso Ahafo Ano South West Kwaku Adu Johnson NPP
Akrofuom Akrofuom Akrofuom Alex Blankson NPP
Amansie Central Jacobu Odotobri Emmanuel Akwasi Gyamfi NPP
Amansie West Manso Nkwanta Manso Nkwanta George Kwabena Obeng Takyi NPP
Amansie South Manso Adubia Manso Edubia Frimpong Yaw Addo NPP
Asante Akim Central Municipal Konongo Asante Akim Central Kwame Anyimadu - Antwi NPP
Asante Akim North Agogo Asante Akim North Andy Kwame Appiah-Kubi NPP
Asante Akim South Municipal Juaso Asante Akim South Kwaku Asante-Boateng NPP
Asokore Mampong Asokore Mampong Asawase Muntaka Mohammed Mubarak(Minority Chief Whip) NDC
Asokwa Municipal Asokwa Asokwa Patricia Appiagyei NPP
Atwima Kwanwoma Twedie Atwima-Kwanwoma Kofi Amankwa-Manu NPP
Atwima Mponua Nyinahin Atwima Mponua Isaac Kwame Asiamah NPP
Atwima Nwabiagya Municipal Nkawie Atwima-Nwabiagya South Benito Owusu Bio NPP
Atwima Nwabiagya North Barekese Atwima-Nwabiagya North Emmanuel Adjei Anhwere NPP
Bekwai Municipal Bekwai Bekwai Joseph Osei-Owusu(First Deputy Speaker) NPP
Bosome Freho Asiwa Bosome-Freho Akwasi Darko Boateng NPP
Bosomtwe Kuntanse Bosomtwe Yaw Osei Adutwum NPP
Ejisu Municipal Ejisu Ejisu John Ampotuah Kumah NPP
Ejura Sekyedumase Municipal Ejura Ejura-Sekyedumase Muhammad Bawah Braimah NDC
Juaben Municipal Juaben Juaben Ama Pomaa Boateng NPP
Kumasi Metropolitan Kumasi Bantama Francis Asenso -Boakye NPP
Manhyia North Akwasi Konadu NPP
Manhyia South Matthew Opoku Prempeh NPP
Nhyiaeso Stephen Amoah NPP
Subin Eugene Boakye Antwi NPP
Kwabre East Municipal Mamponteng Kwabre East Francisca Oteng Mensah NPP
Kwadaso Municipal Kwadaso Kwadaso Kingsley Nyarko NPP
Mampong Municipal Mampong Mampong Kwaku Ampratwum-Sarpong NPP
Obuasi East Municipal Tutuka Obuasi East Patrick Boakye-Yiadom NPP
Obuasi Municipal Obuasi Obuasi West Kwaku Agyemang Kwarteng NPP
Offinso Municipal Offinso Offinso South Augustine Collins Ntim NPP
Offinso North Akomadan Offinso North Isaac Yaw Opoku NPP
Oforikrom Municipal Oforikrom Oforikrom Emmanuel Marfo NPP
Old Tafo Municipal Old Tafo Old Tafo Vincent Ekow Assafuah NPP
Sekyere Afram Plains Drobonso Sekyere Afram Plains Alex Adomako-Mensah NDC
Sekyere Central Nsuta Nsuta-Kwamang Adelaide Ntim NPP
Sekyere East Effiduase Afigya Sekyere East Mavis Nkansah Boadu NPP
Sekyere Kumawu Kumawu Kumawu Philip Basoah NPP
Sekyere South Agona Effiduase-Asokore Nana Ayew Afriyie NPP
Suame Municipal Suame Suame Osei Kyei Mensah Bonsu[7](Majority Leader) NPP

Nintitada banɛ yi ani[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

Famous native citizens of Ashanti
Citizen Settlement
Maame Efya Nyarko Ashanti, Ghana
Richmond Boakye Agogo
Deborah Owusu-Bonsu Pakyi no2
Chelsea Sarpong Ahenemaa Kokoben
Sulley Muntari Konongo
Sonia Ibrahim Kumasi
Emmanuel Frimpong Kumasi
Kofi Annan Kumasi
John Kufuor Kumasi
Isaac Vorsah Kumasi
Juliet Ibrahim Kumasi
Sam Jonah Obuasi
Rhian Benson Kumasi
Samuel Kuffour Kumasi
Tony Yeboah Kumasi
Kwadwo Asamoah Kumasi
Maxwell Konadu Kumasi
Harrison Afful Kumasi
Quincy Owusu-Abeyie Kumasi
Kevin-Prince Boateng Kumasi
Kofi Kingston Kumasi

Ba sieba lɛn anɛ;

  • General I. K Acheampong
  • General Akwasi Amankwaa Afrifa
  • J.H. Frimpong-Ansah
  • Yaw Manu-Sarpong
  • Joseph Yaw Manu
  • Victor Owusu
  • Alhaji Ibrahim Kwabena Antwi
  • Abdul Karim Tanko Razak
  • Samuel Opoku-Nti
  • Kwasi Appiah
  • Bishop Obinim
  • Ohene Kakari
  • Chelsea Sarpong
  • Hannah Afriyie
  • Emmanuel Tuffour (Koora)
  • Gerald Asamoa
  • Maulvi Abdul Wahab Adam
  • Kojo Safo Kantanka
  • Daddy Lumba
  • Nana Ama McBrown
  • Sam Otis Brefo

Gbanvɛɛnsa[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

  1. https://web.archive.org/web/20100828113312/http://www.ghanadistricts.com/region/?r=2&sa=8
  2. https://web.archive.org/web/20200726100446/http://ghanadistricts.com/region/?r=2&sa=10
  3. https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/
  4. https://web.archive.org/web/20100828113236/http://www.ghanadistricts.com/region/?r=2&sa=12
  5. https://ges.gov.gh/wp-content/uploads/2020/08/SHSTVET_SCHOOLS.pdf
  6. http://www.ghanadistricts.com/Home/Region/1
  7. https://www.parliament.gh/mps?leadership